آداب سوگواری و عزا در بين ترکمن‌ها

ترکمن‌ها، خبر درگذشت يک فرد را بسيار محترمانه به يکديگر می‌رسانند. به طورمثال، هيچ گاه جمله «فلانی اؤلدی» (فلانی مُرد) را به کار نمی‌برد و آن را جمله ای غيرمؤدبانه و ناشيانه می‌دانند و به جای آن عامه مردم غالباً می‌گويند: «فلانی آيريلدی» (يعنی: فلانی درگذشت) «فلانی يوغالدی» (يعنی: فلانی غايب شد) و يا «فلانی دونيأدن اؤتدی» (يعنی: فلانی از دنيا رفت).



البته عباراتی نيز وجود دارند که بيشتر در بين خواص کاربرد دارند و غالب اين جملات، دارای ايهام و کنايه است، نظير «فلانی يوردونی تأزه لدی» (يعنی: فلانی محل سکونتش را عوض کرد»)، «فلانی آماناتينی تاپشيردی» (يعنی: فلانی امانتش را تحويل داد)، «فلانی إيه سينه قووشدی» (يعنی: فلانی به صاحبش واصل شد)، «حقينگ رحمتينه قووشدی» (يعنی: به رحمت حق رسيد)، «إيه سينه قووشدی» (يعنی: به صاحبش بازگشت)، «باقيته گؤچدی» (يعنی: به سرای باقی کوچ کرد) و يا «فلانی حق جائينا گيتدی» (يعنی: فلانی به خانه‌ی حق رفت).



ترکمن‌ها هيچ گاه پشت سر فرد متوفی غيبت نمی‌کنند و اين امر را گناهی بزرگ می‌دانند. از نياکان ترکمن به آن‌ها توصيه شده است که پس از فوت شخص، حتی دشمن وی نيز نبايد بدی‌های او را بگويد و شايسته آن است که در باره‌ی کارهای خوب آن فرد و صفات مثبت مرحوم صحبت شود.



در برخی از مناطق ترکمنستان رسم بر اين است که در داخل کفش نمازگزاران نماز ميت، پولی می‌گذارند. مراسم تدفين بين ترکمن‌ها در سکوت کامل انجام می‌شود. پس از پايان يافتن مراسم دفن ـ که آن نيز رسوماتی دارد که در اين مقاله از ذکر آن صرف نظر کرده ايم ـ فاتحه خوانده می‌شود که در ترکمنی به آن «آيات اوکاماق» می‌گويند.



پس از آن، يکی از نزديکان متوفی رو به حضار کرده و با ذکر نام وصی، اعلام می‌کند که هر ** بدهی و يا طلبی از متوفی دارد، به وصی مراجعه نمايد. همچنين رسم است که پس از خواندن نماز ميت و خاکسپاری، پيشنماز با صدای بلند رو به حضار می‌کند و با ذکر نام متوفی، می‌پرسد: «فلانی نأهيلی آدام دی؟» (يعنی: فلانی چگونه آدمی ‌بود؟) و همه ی حضار می‌گويند: «اونگات ـ قووی آدام دی» (يعنی: آدم خوبی بود) اين سؤال و جواب سه بار تکرار می‌شود.


بين ترکمن‌ها رسم بر اين است که بيل و ديگر ابزاری که برای کندن قبر و خاکسپاری از آن‌ها استفاده شده، به درازا روی زمين نمی‌اندازند، بلکه پس از آمدن به منزل متوفی، آن‌ها را به شکل عمود، بر ديوار خانه تکيه می‌دهند. معمولاً در بين ترکمن‌ها سوم، هفتم، چهلم، صدم و سال متوفی را می‌گيرند و اين روزها را به ترتيب «اوچی»، «يدی سی»، «قيرقی» «يوزی» و «ييلی» می‌نامند.



در اين روزها، مراسمی‌ گرفته می‌شود و نذری داده می‌شود که به آن «صدقه» می‌گويند. اين ايام را ترکمن‌ها «مرحومينگ بِللی گونلری» (يعنی: ايام مشخص مرحوم) نام داده اند. ترکمن‌ها وقتی سواره يا پياده از کنار گورستان می‌گذرند، رسم است که در همان وضعيتِ گذر، فاتحه ای بخوانند و دست به صورت خود بکشند.



اين رسم به قدری رسمی‌ و مؤکد است که حتی آنها که خواندن فاتحه را نمی‌دانند، به نيت قلبی، به هنگام گذر از کنار گورستان، دست به صورت خود می‌کشند و از خداوند، طلب رحمت و آمرزش می‌کنند. اين رسم بين ترکمن‌های ايران و ترکمنستان رسمی‌ مرسوم است. در اين حالت، آن که پشت فرمان خودرو نشسته، حتماً راديو و يا دستگاه ضبط خود را خاموش و يا صدای آن را به حداقل می‌رساند.



يکی ديگر از رسومات بين ترکمن‌ها، گذاشتن کلاه و يا عرق چين بر سر، به هنگام شرکت در مراسم فاتحه خوانی و عزا ـ که ترکمن‌ها به آن «ياس» می‌گويند ـ است. در بين ترکمن‌های ايران، فقط صاحب عزا و نزديکان متوفی کلاه يا عرق چين بر سر می‌کنند و بر شرکت کنندگان در مراسم عزا، فاتحه خوانی يا خاکسپاری، اين پوشش سر الزامی ‌نيست و عيب نمی‌دانند اما در ترکمنستان، رسم بر اين است که شرکت کنندگان در اين گونه مراسم نيز همچون صاحب عزا، کلاه می‌پوشند و آن را احترام به صاحب عزا می‌دانند.



فرقی هم ندارد که اين مراسم در چه فصلی از سال باشد؛ در ترکمنستان وقتی در بين ترکمن‌ها فردی فوت می‌کند، شرکت کنندگان در مراسم، الزاماً کلاه به سر می‌کنند و غالباً نيز کلاه‌های خز دار بر سر می‌کنند. اين رسم بين ترکمن‌های ترکمنستان رسمی ‌موکد است و بر متخلفين از اين قاعده، عيب می‌شمارند. پوشيدن لباس سياه در اين گونه مراسم، چه از سوی صاحب عزا و چه شرکت کنندگان در اين گونه مراسم، مرسوم نيست اما پوشيدن آن را عيب نمی‌دانند.



شرکت در مراسم فاتحه خوانی نيز با رسوماتی همراه است. امروزه در بين ترکمن‌ها غالباً رسم بر اين است که در کنار خانه متوفی، چادری برپا می‌کنند. (در شهرها، برپايی چادر شايد به خاطر عدم وجود فضای کافی برای برگزاری اين مراسم، مرسوم شده باشد. چون تا چندی پيش، در روستاها برپايی چادر مرسوم نبود اما در حال حاضر، برپا شدن چادر در کنار هر خانه ای، يکی از نشانه‌های عزا محسوب می‌شود.) در چادر، ريش سفيدان محل و افراد مسن اقوام متوفی می‌نشينند و يکی از قاريان قرآن در صدر مجلس و کنار نزديکترين فرد به متوفی می‌نشيند.



رسم بر اين است که هر گاه فرد (يا افراد) شرکت کننده برای عرض تسليت وارد چادر می‌شود، بی آنکه با کسی دست بدهد، بنشيند و همان موقع نيز قاری از حفظ، شروع به خواندن آياتی از قرآن می‌کند. پس از آن،همان فرد شرکت کننده در عزا با اشاره سر به سمت صاحب عزا، با وی احوال پرسی نموده و تسليت می‌گويد و بعد همان فرد با نگاه به تک تک ديگر حاضرين در چادر، با آنها نيز احوال پرسی می‌نمايد. صرف چای و پذيرايی مختصر صورت می‌گيرد.



تا چندی پيش معمولاً رسم بر اين بوده که شوربايی تهيه می‌شده (در ترکمنستان پخت اين غذا هنوز هم معمول است) ولی هم اکنون دراين گونه مراسم برنج با خورشت می‌پزند و رسم است که ـ مخصوصاً در ايام اول فوت ـ اشخاصی که برای عرض تسليت می‌آيند، يکی دو لقمه بيشتر نخورند.



رسم بر اين است که وقتی کسی می‌خواهد چادر را ترک نمايد، از صاحب عزا رخصت می‌طلبد و با موافقت وی، قاری بار ديگر آياتی از قرآن را می‌خواند و به اين ترتيب، فرد بار ديگر طلب آمرزش نموده و بی آنکه به کسی دست بدهد، بلند شده و از چادر بيرون می‌رود. سنت دست ندادن به صاحب عزا، معمولاً تا سوم يا هفتمين روز فوت متوفی ادامه دارد.


صاحب عزا و نزديکان و حتی همسايگان متوفی، حداقل تا مراسم چهلم متوفی، هيچ سازی و يا آهنگی را گوش نمی‌دهند و جشن عروسی بر پا نمی‌کنند. صاحبين عزا و نزديکان متوفی، تا روز چهلم، ريش و سبيل خود را نيز نمی‌تراشند. تا سوم متوفی، رسم است که در آن خانه غذايی پخته نشود و در اين مدت، همسايگان متوفی برای بازماندگان و صاحب عزا، غذا درست می‌کنند. وقتی فردی فوت می‌کند، آشنايان دور و نزديک برای شرکت در مراسم تدفين، سوم، هفتم و غيره، به خانه متوفی می‌آيند.



از ديرباز رسم بر اين بوده و هست که زنان با در دست داشتن بقچه ای متشکل از سه عدد نان، به خانه ی صاحب عزا می‌آيند. (اصولاً انتخاب شمارگان فرد برای اين گونه مراسم، نشانه ای از کم بودن فرد از ميان جمع است) زنان صاحب عزا نيز يکی از آن سه نان را برمی‌دارند و آن بقچه را با دو نان برمی‌گردانند. (شايد به اين مفهوم که آرزو می‌کنند در خانه‌ی آورنده ی بقچه، شادی باشد. انتخاب شمارگان زوج را می‌توان نشان سعد و شادی دانست).



دعاها و اصطلاحات مربوط به عرض تسليت:
پرکاربردترين عبارات دعايی برای عرض تسليت به صاحب عزا در بين ترکمن‌ها، چنين است:
ـ الله رحمت اتسين (خدا رحمت کند)
ـ ايمانلی بولسون (ايمان بدرقه ی راهش باد)
ـ ايمانی همرا بولسون (ايمان بدرقه ی راهش باد)
ـ روحی شاد بولسون (روحش شاد باشد)
ـ جايی جنت بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ جايی جنت دن بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ جايی بهيشت دن بولسون (جايگاهش در جنت باشد)
ـ الله قلب نگيزا گينگ ليک برسين (خدا سعه صدر به شما بدهد)
ـ ايزی ياراسين (بازماندگانش افرادی قابل، بار بيايند)



البته کاربرد برخی از اين عبارات، بسته به سن متوفی، اندکی متفاوت است. اگر متوفی کودک و خردسال باشد، غير از برخی عبارات عمومی‌فوق الذکر، غالباً اين عبارات را نيز می‌گويند:
ـ عوض اوغلونی برسين (يعنی: عوضش پسری بدهد) قالانلارينگ جانی ساغ بولسون (يعنی: ديگر فرزندانت سلامت باشند)


در مکاتبات (رسمی ‌و غير رسمی) برای عرض تسليت به صاحب عزا، اين عبارات دعايی ـ بسته به سطح جايگاه اجتماعی فرد متوفی ـ اندکی شکل اديبانه به خود می‌گيرند.



غالب اين عبارات و اصطلاحات دعايی چنين است:
ـ جايی جنت دن، اورنی اوچماخ دان بولسون (جايش در جنت و جايگاهش در بهشت باشد)
ـ جنّت دن جايی، اوچماخ دان پايی بولسون (جايش در جنت و جايگاهش در بهشت باشد)
ـ بييک الله تعالی، ايمان بايليقينی برسين (خداوند متعال غنای ايمان به او عطا نمايد)
ـ ياتان يری ياغتی بولسون (آرامگاهش نورانی باشد)
ـ عوضينی دولوپ بولماجاق بو آغير ييتگی ده، سيزه صبر ـ طاقت لی ليق و مردليک ديله يأرين (برای شما در اين ضايعه ی سنگين، بردباری و مردانگی مسئلت می‌نمايم)
ـ آراميزدان باقيّته گؤچ إدنه، ايمان بايليقينی ديله يأرين (برای آن سفر کرده که از ميان ما رفته، غنای ايمان مسئلت می‌نمايم)