برخیز که شور محشر آمد

نوحه‌خوانی که از لحاظ فرم بر پایه‌ ریتم استوار است، در بین مکاتب موسیقی دستگاهی، بیشترین شباهت را به تصنیف موسیقی ایرانی دارد. بهره‌گیری از ریتم‌های دو ضربی و سه ضربی، که برگرفته از میزان‌های 8/6 و 4/2 است، به نوحه‌خوانان امکان ایجاد تنوع در نوحه‌خوانی را داده است.
بخش هنری تبیان
بررسی پیشینه‌ هنر موسیقی در ایران و توجه به مرثیه‌خوانی اقوام مختلف آن، ریشه‌های موسیقی آیینی را به ایران پیش از اسلام باز می‌گرداند. وجود گونه‌های مختلف موسیقی آیینی در ایران، پیش و پس از ظهور اسلام، ناشی از تنوع اقوام با جهان‌بینی‌های مختلف است؛ هر قوم، با توجه به فرهنگ و رسوم بومی خود، برداشت متفاوتی از موسیقی مذهبی ارائه داده اند.

تلاوت قرآن کریم، در قالب دستگاه‌های موسیقی ایرانی، نخستین گونه‌ موسیقی مذهبی ایران، پس از ظهور اسلام بوده است. به رسمیت شناخته شدن مذهب شیعه در دوران صفوی، زمینه را برای نگاه و پرداخت عمیق‌تر به واقعه‌ عاشورا فراهم ساخت؛ در همین دوره، دست‌آوردهای تازه‌ی موسیقی مذهبی، به شکل آیین‌های عاشورایی هم چون: روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی و تعزیه بروز کرده و تا امروز ادامه داشته است. روضه‌خوانی فرمی از موسیقی مذهبی است، که از لحاظ ریتمی شباهت بسیاری با آواز سنتی امروزی دارد. روضه‌خوان‌های قدیم اغلب در دستگاه‌هایی چون: «دشتی»، «ابوعطا»، «شور» و «نوا» می خوانده اند؛ که در کنار حزن و اندوه، مخاطب را به تفکر نیز وا می‌داشته است.

نوحه‌خوانی که از لحاظ فرم بر پایه‌ ریتم استوار است، در بین مکاتب موسیقی دستگاهی، بیشترین شباهت را به تصنیف موسیقی ایرانی دارد. بهره‌گیری از ریتم‌های دو ضربی و سه ضربی، که برگرفته از میزان‌های 8/6 و 4/2 است، به نوحه‌خوانان امکان ایجاد تنوع در نوحه‌خوانی را داده است. هم‌چنین در بخش ملودیک نوحه، اغلب از دستگاه‌های «همایون»، «نوا»، «چهارگاه»، «شور»، «ابو عطا»، «افشاری» و «دشتی» استفاده می شود.

همراهی با سبک‌ها و شیوه‌های نوی موسیقی امروز، منافاتی با حفظ و صیانت از گونه‌های موسیقی اصیل و ریشه‌دار گذشته‌ی ایران ندارد. شایسته است باشناخت حاصل از پژوهش و تحقیقات میدانی، ضمن بازیابی این گونه‌ی اصیل موسیقی ایرانی، آن را حفظ کرده، تا عاری از هرگونه تحریفی به نسل‌های بعدی سپرده شود.

در همین راستا و به منظور حفظ و کمک به شکوفایی موسیقی مذهبی، برخی از نهادها و موسسات دولتی و غیر دولتی چون اقدام به انتشار آلبوم‌هایی با مضمون واقعه‌ عاشورا نموده اند. در ادامه برخی از این آلبوم‌ها معرفی می شود.

«وداع»

مجموعه‌ی وداع، مرثیه‌ای‌ست کامل بر مظلومیت شهیدان کربلا؛ به همین دلیل است که آهنگ‌ساز و خواننده‌ی این مجموعه، حسام الدین سراج، آن را بهترین و مهم‌ترین اثر خود دانسته است. دکلمه‌های «اصغر فردی»، آواز و تصنیف‌های حسام الدین سراج، با تنظیم سید محمد میرزمانی، مجموعه‌ی وداع را شکل داده است. اشعار این مجموعه، سروده‌ی تنی چند از شعرای معاصر است، اما تکیه‌ی اصلی بر کلام «عمان سامانی» از مرثیه سرایان معاصر ایران، و محوریت اشعار در این آلبوم، بر شعرهای وی از کتاب «گنجینه ی اسرار» قرار گرفته است. نکته‌ی قابل تامل دیگر در وداع، سوز نهفته در همه‌ی عناصر شکل دهنده‌ی آن است؛ این سوز در لحن دکلمه، آهنگ با همراهی سازهایی چون: نی و عود، نوای خواننده و حتی متن اشعار، به طور کامل احساس می‌شود. آلبوم وداع را حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، در قالب دو آلبوم شانزده قطعه‌ای، تهیه و در سال 1384 روانه‌ی بازار کرده است.

هم‌چنین می‌توان از آلبوم « خروش بحر»، با صدای علی‌رضا افتخاری نام برد؛ که این آلبوم نیز مرثیه‌ای بر واقعه‌ی عاشوراست و مظلومیت کاروان کربلا را درون مایه‌ی کار خود قرار داده است.




«ماه نی»

«ماه نی» نخستین آلبوم مستقل امیرحسین مدرس است، که در آن بازسازی و باز‌خوانی دوازده نوحه قدیمی را، به منظور ایجاد ارتباط بیشتر با نسل امروز، همراه آلات صوتی نو و موسیقی الکترونیک کرده است. در آلبوم ماه نی، از اطلاعات نوحه‌خوان‌های قدیمی تهران بهره گرفته شده و حمیدرضا صدری با حفظ ملودی‌های اصلی نوحه‌ها، بر روی آن‌ها آهنگ گذاشته است. این آلبوم را مرکز موسیقی سازمان تبلیغات اسلامی، در سال 1385 تولید و روانه‌ی بازار کرده است.

هم‌چنین می‌توان ازآلبوم«غریبانه»، اثر غلام کویتی پور نام برد که در آن آلبوم نیز نوحه های قدیمی بازسازی و باز‌خوانی شده است.

«خورشید»

آلبوم «خورشید» یکی دیگر از آثاری‌ست که با الهام از نوحه‌های قدیمی، بازسازی و باز خوانی شده است. امیرحسین مدرس خواننده‌‌‌ این آلبوم است و می‌توان آن ‌را ادامه و مکمل آلبوم دیگر او «ماه نی» به‌شمار آورد.

علی‌رضا محمدی تهیه کننده‌ی آلبوم خورشید، هدف اصلی تولید این آلبوم را احیای بیان صحیح نغمه‌های اصیل عاشورایی دانسته، که در طول سالیان گذشته و بنابه دلایل مختلف به فراموشی سپرده شده است. علی‌رضا صالحی نژاد برای ساخت آهنگ این آلبوم، ساختار کلاسیک موسیقی را حفظ کرده و به سمت موسیقی پاپ نرفته است؛ صالحی نژاد در آهنگ‌سازی خود، بیشتر وجه حماسی واقعه‌ی عاشورا را مد نظر قرار داده است. آوازها نیز در دستگاه‌های شور، ماهور، دشتی، بیات ترک و افشاری خوانده شده است. هم‌چنین در آلبوم خورشید از اشعار محمدسعید میرزایی، شاعر جوان آیینی کشور استفاده شده و امین تارخ سه قطعه شعر، با فضای عاشورا و محرم را در آن دکلمه کرده است. این آلبوم در موسسه‌ی فرهنگی هنری خورشید هشتم تولید شده است.

نکته‌ی تمایز این مجموعه، صدای حماسی عصار در دکلمه ها و در آهنگ هاست؛ که چون با اشعار حماسی ترکیب شده‌اند، به خوبی رشادت شهدای کربلا را در ذهن مخاطب به تصویر می کشد. مولای عشق هم از سوز و گداز واقعه‌ی کربلا می گوید، هم حماسه‌ی دلیرمردان معرکه‌ی عاشورا را به زیبایی تصویر می‌کند. این آلبوم، در سال 1382 و به همت موسسه‌ی «ایران گام» تولید شده است.

«مولای عشق»

مجموعه‌ی «مولای عشق» را شاید بتوان کامل‌ترین و تاثیرگذارترین مجموعه‌ی تولید شده در زمینه‌ی موسیقی مناسبتی دانست؛ که هر آن چه لازمه‌ی چنین مجموعه‌ای‌ست را در دل خودجای داده است. این آلبوم پنجمین همکاری مشترک علی‌رضا عصار با فواد حجازی است که با اشعار تاثیرگذار مهدی شریفی همراه شده است. بخش زیادی از دکلمه‌های موجود در آلبوم نیز، با صدای خود مهدی شریفی است.

آلبوم شکلی روایی دارد و از بدو ورود کاروان امام حسین(ع) به خاک کربلا را توصیف می کند. در ادامه، صحنه‌های به میدان رفتن تنی چند از اصحاب امام حسین(ع) را، در شکلی زیبا به تصویر می‌کشد. ورود کاروان به کربلا، نبرد علی اکبر(ع)، نبرد قاسم(ع)، نبرد حضرت ابوالفضل(ع)، وداع امام حسین(ع) با حضرت زینب(س)، نبرد امام حسین(ع) و خروج کاروان اسرا از کربلا، با شکلی که حتی طعنه به مقتل‌خوانی می زند، تصویرسازی شده است.

نکته‌ی تمایز این مجموعه، صدای حماسی عصار در دکلمه ها و در آهنگ هاست؛ که چون با اشعار حماسی ترکیب شده‌اند، به خوبی رشادت شهدای کربلا را در ذهن مخاطب به تصویر می کشد. مولای عشق هم از سوز و گداز واقعه‌ی کربلا می گوید، هم حماسه‌ی دلیرمردان معرکه‌ی عاشورا را به زیبایی تصویر می‌کند. این آلبوم، در سال 1382 و به همت موسسه‌ی «ایران گام» تولید شده است.

هم‌چنین می‌توان از سه آلبوم دیگر نام برد که مرکز موسیقی حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، در راستای ترویج فرهنگ عاشورا منتشر کرده است.

«آواز سبز»

در آلبوم «آواز سبز» که از سوی احمدرضا نوری پژوهش و گردآوری شده، قطعات «کعبه جانان» از مجلس امام حسین (ع)، «نازنین مهتاب»، «بزم آشوب» و «نغمه عشاق» از مجلس حضرت عباس (ع)، «چشم تر» از مجلس علی اکبر (ع)، «ساقی نامه» از مجلس حر و «ای مونس جان» از مجلس حضرت مسلم، به علاقه‌مندان موسیقی مذهبی ارائه شده است. حضور استادان و بزرگان شبیه‌خوانی ایران هم‌چون: رضا حیدری، اسماعیل محمدی، حسن نرگس‌خوانی، ابوالفضل صابری و عباس صالحی در آلبوم آواز سبز، از ویژه‌‌گی‌‌های این آلبوم به شمار می‌آید. آواز سبز، در رثای سالار شهیدان، حضرت امام حسین (ع) تهیه و در سراسر ایران در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.




«غزال حرم»

آلبوم عاشورایی «غزال حرم» با صدای عین‌الله رضایی نیز از دیگر آثاری‌ست که توسط مرکز موسیقی حوزه‌ی به علاقه‌مندان عرضه شده است. اشعار این آلبوم را عارف قزوینی، حسین حاجی بابا «مشکین» و امیر مسعود رضایی سروده‌اند. در آلبوم غزال حرم قطعات «خرابه»، «دیر راهب»، «در دریای نجف»، «غزال حرم»، «ساقی بی ساغر» و «لب تشنه‌گان» شنیده می شود.

هم‌چنین سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، آلبوم‌هایی را در این زمینه تولید و عرضه کرده است. «ردیف نی» و «قصه عشق مجنون»، اثر استاد کسایی، «سمفونی تهران» و «کیمیا» به آهنگ‌سازی سیدمحمدرضا میرزمانی و خواننده‌گی ابراهیم یوسفی نژاد و مجموعه‌ی پژوهشی و صوتی نغمه‌های عاشورایی طهران قدیم با نام «پرده عشاق» به همت سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران تولید و روانه‌ی بازار شده است.

«اپرای عاشورا»

«اپرای عاشورا» شاید تنها اپرایی باشد که با اشاره‌ی مستقیم به مساله‌ی عاشورا بر صحنه رفته است. این اپرا را بهروز غریب‌پور نویسنده‌گی و کارگردانی کرده است.

اجرای استودیویی اپرای عاشورا، در قالب یک لوح فشرده و با خواننده‌گی محمد معتمدی، مهدی امامی، محمد‌رضا صادقی، علی خدایی، مصطفی محمودی، فرشاد فولادوند، عامر شادمان، مهدی جاور، بهار موحد، کیوان فرزین و حسین مومن ثانی ضبط و در سال 1387 به‌وسیله‌ی «بنیاد رودکی» منتشر شده است.اجرای هوش‌مندانه و قدرت‌‌مند محمد معتمدی در نقش حر، مهدی امامی در نقش عباس و محمدرضا صادقی در نقش شمر، از نکات برجسته‌ی این آلبوم است. اپرای عاشورا در ده پرده، نخستین تجربه‌ی ساخت اپرا، به سبک ایرانی‌ست که «بهزاد عبدی» آن را آهنگ‌سازی کرده است.

«سمفونی خسوف»

این اثر را محمدسعید شریفیان، در فاصله‌ی سال‌های 1375 تا 1378 ساخته و نخستین بار در سال 1382 به وسیله‌ی ارکستر سمفونیک تهران، با همکاری نوازنده‌گان و خواننده‌گانی از ارکستر «کرایوای رومانی» اجرا شده است. سمفونی خسوف در سال 1386 به همت موسسه‌ی فرهنگی هنری «نی داوود» و با همکاری انجمن موسیقی ایران ، در قالب آلبومی شامل دو لوح فشرده، منتشر شده است.

شریفیان برای ضبط این آلبوم از ارکستر فیلامورنیک و گروه کر «اولتینای رومانی» دعوت به همکاری کرده است. این سمفونی که شامل هشت قطعه به نام‌های: مقدمه، حرکت کاروان به سوی مکه، طواف کعبه، حرکت کاروان به سوی کربلا، تاسوعا، شب عاشورا، روز عاشورا و عصر عاشورا‌ست، با ترکیبی از موسیقی کلاسیک غربی و موسیقی کلاسیک ایرانی، ارائه شده است.

در این اثر «اسحاق انور» به‌عنوان تک‌خوان با گروه همکاری دارد؛ کار او یادآور موسیقی سنتی و ردیف دستگاهی ایران است که به خوبی در کنار موسیقی کلاسیک غربی قرار گرفته است. به غیر از انور، دو خواننده‌ی سوپرانو و متزو سوپرانو، از گروه کر فیلارمونیک «اولتینا» نیز به عنوان تک‌خوان گروه را همراهی کرده‌اند و حاصل کار، اثری‌ست که هم شایسته‌ی ارائه در سایر کشور‌هاست و هم ویژه‌گی‌های موسیقی اصیل ایرانی را داراست؛ به همین دلیل این اثر علاوه بر تهران، در رومانی نیز اجرا شده است.

شریفیان که مدیریت ارکستر‌های مجلسی و چند گروه کر را در کارنامه‌ی خود دارد، به دلیل آشنایی با ویژه‌گی و توانایی‌های گروه‌های کر، توانسته در این اثر، صدای جدیدی از گروه کر رومانی بسازد؛ صدایی که با روح ایرانی اثر هماهنگ است و در کنار اسحاق انور، یک اثر کرال و سازی می‌سازد.

خسوف، شاید تنها سمفونی موجود باشد که بر خلاف سایر قطعات حزن‌انگیز، تم اصلی خود را واقعه‌ی عاشورا قرار داده است.