هنر سوزن دوزی بلوچستان (1)

شروع موضوع توسط Nazanin ‏20/10/15 در انجمن تزیینات

  1. Nazanin

    Nazanin Moderator عضو کادر مدیریت

    ارسال ها:
    16,244
    تشکر شده:
    60
    امتیاز دستاورد:
    38
    بلوچستان، این خط ه ی گسترده و خشک، با مردمان سخت کوش و خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف ترین هنرهای دستی ایرانی نیز هست و آنچه ساکنان این منطقه از دیر باز پیشکش سایر هموطنان خود و نیز ساکنان دیگر نقاط جهان کرده اند تلفیقی صمیمانه از صبر و هنر زنان و دختران هنرمندی است که در هیات سوزندوزی هایی ظریف و جذاب متجلی است .
    9737bf8f8d0a5909791204275bad3412.jpg



    هنر صنعت ارزنده یی که فقط میتوان نور چشم زنان بلوچ نامیدش و نه هیچ چیز دیگر... بدون تردید سوزندوزی بلوچ را باید در زمره یکی از اصیلترین و جالب ترین صنایع دستی کشور بحساب آورد. این صنعت که در آن ذوق و خلاقیت زنان سوزن دوز بصورت طرحهای سنتی محلی که بیانگر خصوصیات و ویژگیهای هر منطقه است خلاصه میگردد، امروزه در میان صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد. در مناطق شهری و روستائی بلوچستان کمتر زن یا دختری را میتوان یافت که با این هنر اصیل و ارزنده آشنائی نداشته باشد و اصولا سوزندوزی آنچنان با زندگی زن بلوچ آمیختگی یافته که وقتی درصدد یافتن منشا و مبدا آن برآئیم در این کار توفیقی چندان نخواهیم یافت زیرا هر دختر بلوچ از سنین کودکی ، ضمن آموختن و انجام امور مربوط به خانه داری موظف به فرا گرفتن سوزن دوزی نیز هست و به سبب دخالتی که سلیقه های گوناگون در تهیه ی نوارهای سوزن دوزی دارد میتوان طرحها و نقشهای متنوع و اصیل سوزندوزی را در منطقه ی بلوچستان مشاهده نمود. بر این اساس میتوان به جرات گفت تقریبا تمام دختران و زنان بلوچ که در فاصله سنی 10 تا 45 سالگی قرار دارند با سوزن دوزی آشنایند. شناخت این هنر ارزنده توسط ساکنان سایر شهرها با افزایش تقاضا برای محصولات سوزن دوزی و ازدیاد تولید در مناطق مختلف مقارن بوده است و از این رو انواع رومیزی، کوسن ، سفره، آباژور، پرده و غیره نیز توسط سوزندوزان تولید میشود.

    سوزن دوزی از هنرهای زیبا و كاربردی بلوچستان است كه با دوختهای سنتی دیگر مناطق ایران كاملاً فرق دارد و به آن بلوچی دوزی نیز می گویند . در زندگی ساده و دور از تجملً مردم بلوچ ، مهمترین وسیله‌ی تزئین لباس همین كار است. این هنر از زندگی و سنن قوم بلوچ ریشه گرفته است كه آنرا ، مادران هنرمند به دختران خود آموزش می دهند .

    در بلوچستان انواع مختلفی از سوزن دوزیها را می توان دید كه توسط دستان ظریف زنان و دختران بلوچ روی پارچه و در نهایت ظرافت و زیبایی دوخته می شود . بیشتر این دوختها برای لباس خودشان استفاده می شود و مازاد آن را به بازار عرضه می كنند . بهترین نوع سوزن دوزی كار زنانی است كه بین 18 تا 30 سال دارند . گفتنی است كه نصب قطعات دوخته شده بر لباس علاوه بر زیبایی سبب استحكام آن نیز می شود . پیراهن زنان با چهار قطعه تزئین یافته است كه عبارتست از یك قطعه پیش سینه ، دو قطعه سر آستین ، قطعه دیگری كه در زیر پیش سینه بطور عمودی تا پائین پیراهن دوخته می شود ، جیب كه در اصطلاح محلی «گُرْمتان » یا « پَنْدول » نامیده می‌شود. گاه قطعه عمودی زیر پیش سینه بكار نمی رود و فقط كنار جیب به طور عمودی با فاصله حاشیه دوزی می شود. همچنین پائین لباس و پا دامنی ( پاچه‌ی شلوار ) سوزن دوزی می شود. در این قطعات از طرح های هندسی و گاه غیر هندسی مانندانواع و گل بوته ها استفاده می شود كه طرح های غیر هندسی برای تزئین پرده ، پشتی ، سفره ، دستمال و … بكار می رود و این طرح ها بصورت قرینه دوخته می شود . ( رجوع شود به بخش سوم ـ انواع فراورده های هنر سوزن دوزی ) در برخی از سوزن دوزیها كه برای آویختن به دیوار تهیه می شود اسامی پیامبر ( ص )، ائمه و یا اسماء خدا و جملات دینی به چشم می خورد . علاوه بر این نوارهای سوزن دوزی تهیه می شود كه به مصرف لبه‌ی چادر یا مصارفی دیگر می رسد .

    در مناطق شهری و روستائی بلوچستان کمتر زن یا دختری را میتوان یافت که با این هنر اصیل و ارزنده آشنائی نداشته باشد و اصولا سوزندوزی آنچنان با زندگی زن بلوچ آمیختگی یافته که وقتی درصدد یافتن منشا و مبدا آن برآئیم در این کار توفیقی چندان نخواهیم یافت زیرا هر دختر بلوچ از سنین کودکی ، ضمن آموختن و انجام امور مربوط به خانه داری موظف به فرا گرفتن سوزن دوزی نیز هست و به سبب دخالتی که سلیقه های گوناگون در تهیه ی نوارهای سوزن دوزی دارد میتوان طرحها و نقشهای متنوع و اصیل سوزندوزی را در منطقه ی بلوچستان مشاهده نمود. بر این اساس میتوان به جرات گفت تقریبا تمام دختران و زنان بلوچ که در فاصله سنی 10 تا 45 سالگی قرار دارند با سوزن دوزی آشنایند

    انواع نقوش سوزن دوزی
    نقشهای عامیانه‌ی بلوچ پیچیدگی و ابهامی ندارد . هر نقش از تركیب خطها شكل می گیرد . خطوط هندسی ، سه گوش و چهار گوش و خطوطی كه با تلفیق به یكدیگر چند ضلعی می شوند و تداخل اَشكال در یكدیگر طرحهای مختلفی را می سازد .

    آقای ذبیح الله ناصح در كتاب بلوچستان خود ، نقشهای سوزن دوزی را به طرحهای تاری ، چشم ، گل و حاشیه تقسیم كرده است ، كه تقسیم درستی است ولی نقوش سوزن دوزی دارای تنوعی بیش از این است . نقوش را از لحاظ دیگری نیز و به چندین شكل می توان تقسیم كرد :

    الف ـ با توجه به پارچه ای كه طرح بر آن دوخته می شود ، كه دو دسته اند : برخی طرحها بر پارچه شش تاری كه تار و پودهای مشخصی دارد ، دوخته می شوند ، مثل : سراوانی دوچ ، پُركار ، جَوَكْ و … و برخی طرحها بر هر نوع پارچه ای قابل دوختن هستند

    ب ـ با توجه به اولین محل یا شهری كه دوخت از آنجا طراحی شده است؛ مثل كویئه دوچ ، سراوانی دوچ و …

    ج- نقشهایی كه به كمك مُهر كه در اصطلاح محلی به آن تَپّه ( tappa ) می گویند ، دوخته می‌شود ؛ مثل پلیوار ، مِرْچُكْ ، كَپّ نال و ... و بدون استفاده از مُهرمثل: ئِك زرافشان ، مُرْگْ پانْچ و ...

    د ـ با توجه به میزان كار و ظرافتی كه در آن به كار می رود به پُركار ، میان كار و كم كار تقسیم می شوند .

    040ce96bc2c3034a4c439deb06bb7efd.jpg


    بطور كلی طرحها به دو دسته ساده و مركب تقسیم می شوند كه از بهم پیوستن چند طرح ساده ، طرح مركبی تشكیل می شود . منظور از ساده ، سادگی نوع دوخت نیست بلكه به معنی معرفی یك نقش است.

    اینك به شرح هر كدام از نقوش می پردازیم . در ضمن نام طرحها در هر منطقه متفاوت است و ما سعی نموده ایم اسمی را كه شهرت بیشتری دارد ، ذكر كنیم .

    مواد اولیه اصلی سوزن دوزی نخ و پارچه می باشد . نخ را در رنگ های مختلف و معمولاً چنانچه اصالتش از بین نرفته باشد بیشتر به رنگ تیره انتخاب می كنند و 80% آن انواع رنگ قرمز می باشد . به طور كلی كاربرد رنگ نخ در سوزن دوزی به سه شكل رواج دارد :

    1ـ یك رنگ ( قهوه ای یا سیاه یا سفید )

    2ـ دو رنگ ( قهوه ای و قرمز )

    3ـ هفت رنگ ( قهوه ای ، سبز ، زرد ، آبی ، سفید و سیاه ) كه از شش رنگ استفاده می شود ولی معروف به هفت رنگ است .

    در ضمن ترتیب رنگ ها در سوزن دوزی اهمیت زیادی دارد و اگر رنگها جابجا شوند ، از قانون دوخت سرپیچی شده و دوخت ، زیبا به نظر نمی رسد . ترتیب رنگها در هر منطقه ای متفاوت است. ترتیب ذكر شده در سراوان رایج است .

    سوزن دوزان معمولاً نخ را از واسطه ها می خزند و بر حسب امكانات و سلیقه خود از نخ D .M.C فرانسوی كه مرغوبتر است یا از نخ های پاكستانی استفاده می كنند . نخ پاكستانی در این منطقه به علت همجواری با پاكستان رواج بیشتری دارد .

    نخ از نوع ابریشم یا پنبه ای می باشد كه در قدیم از نخ های ابریشم استفاده می شد ولی امروزه از نخ های پنبه ای یا آكریلیك استفاده می شود .

    پارچه‌ای كه روی آن سوزن دوزی انجام می گیرد باید دارای دو ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد : الف ـ داری تار و پودی مشخص باشد كه به آن 6 تاری می گویند(پُركار نام اولین نقشی است كه روی این پارچه ها دوخته شده است . )ب ـ دارای تار و پودی راست بوده و كج راه نباشد پارچه بیشتر پنبه ای پاكستانی است كه نازك و ریز باف بوده و برای محصولات پر كار در قطعات كوچك متناسب می باشد . پارچه را به صورت قطعات مورد نظر در آورده ، سپس طرح كلی سوزن دوزی را روی آن می دوزند این مرحله تا حدی نوع كار را مشخص می كند . مرحله بعد پر كردن فواصل است كه در اینجا نوع دوخت متفاوت است . كپّ نال و زه پلیوار از دوختهای قدیمی هستند كه شهرت زیادی دارند .(توضیح انواع نقوش در همین بخش آمده است ) قابل ذكر است كه سوزن دوزان ماهر به غیر از نقش هایی كه باید بر پارچه 6 تاری دوخته شوند ، بیشتر روی پارچه لباس را سوزن دوزی می كنند و از 6 تاری به صوت جداگانه ای كه بعد بر پارچه لباس نصب شود ، استفاده نمی كنند .



    انواع نقوش سوزن دوزی

    نقشهای عامیانه‌ی بلوچ پیچیدگی و ابهامی ندارد . هر نقش از تركیب خطها شكل می گیرد . خطوط هندسی ، سه گوش و چهار گوش و خطوطی كه با تلفیق به یكدیگر چند ضلعی می شوند و تداخل اَشكال در یكدیگر طرحهای مختلفی را می سازد .

    آقای ذبیح الله ناصح در كتاب بلوچستان خود ، نقشهای سوزن دوزی را به طرحهای تاری ، چشم ، گل و حاشیه تقسیم كرده است ، كه تقسیم درستی است ولی نقوش سوزن دوزی دارای تنو ‍ عی بیش از این است .

    نقشهای عامیانه‌ی بلوچ پیچیدگی و ابهامی ندارد . هر نقش از تركیب خطها شكل می گیرد . خطوط هندسی ، سه گوش و چهار گوش و خطوطی كه با تلفیق به یكدیگر چند ضلعی می شوند و تداخل اَشكال در یكدیگر طرحهای مختلفی را می سازد .

    بطور كلی طرحها به دو دسته ساده و مركب تقسیم می شوند كه از بهم پیوستن چند طرح ساده ، طرح مركبی تشكیل می شود . منظور از ساده ، سادگی نوع دوخت نیست بلكه به معنی معرفی یك نقش است.

    اینك به شرح هر كدام از نقوش می پردازیم . در ضمن نام طرحها در هر منطقه متفاوت است و ما سعی نموده ایم اسمی را كه شهرت بیشتری دارد ، ذكر كنیم .

    الف ـ طرحهای ساده ، مانند:

    جَوَك ، روچ بّر ، چَكَنْ ، جالار ، بَئـَنو ، صَباصَبا، كَشُّك، كئـارءِ پادَك، مُرْگْ پانْچ ، كَپُّك، تتك، پُرُّك،ماه ءُ روچ ، دارُك، گورچَمّ ، مَندءُ بُلّو ، بورُّك ، بهار ، چَمّ ماهی، بُنُك ،گل ئـَئـُك ،كیـئـون ، كَلَمپُرُك ، شیرازه ( شیرازَگ ) ،حان گل ، پنچ آدینكی ، پیتی ، پلیوار ،مِرچُك ، پَردیسی ،هشاس (ته كاسه ) ، شولُّك ،دَكُّك ، پُركار ، سَبزو ، دِژ ، چوئل ،پَراییز ، كلاهی چَكَن ، وَئـك ، بِسكوت دوچ ،ئـكّ ، نُه آدینكی ،سَرِ طائوس ،گل سرخ ،قلب جوانان ،كیچی دوچ ، كوه بندر

    ب) طرحهای مركب ، مانند:

    سراوانی دوچ ،كویئـه دوچ ، هفتصد آدینكی ،گل بادام ، ئـِك زرافشان (گربند ) ،تلو موسم ،كپّ نال ، بال كبوتر ،پاد نُنُّك ،تاج پادشاه ، كُرْدَلُك ، گِرءُ هِلّ ، موسُم پُركار ،گل كٌندی ، گل ایركَشّ ،گل كوئـین ،موسم سَندوكی ، دل بنده ،شمس بانور ،شَرّین جَنِكّ

    قابل ذكر است كه نقوش سوزن دوزی بلوچ از تنوعی برخوردار است كه بیان همه ی گستردگی آن در این مقاله به خاطر محدودیت آن ، نمی گنجد . تنوع این هنر هم اینك نیز در حال گسترش است ، ولی بسیاری از نقوش جدید از تركیب طرحهای ساده ای كه ذكر شد فراهم می آید.