قبل از شروع به بحث درباره هنر قالی بافی توجه خوانندگان را به سه سبک اصلی كه كلیه طرح های قالی در آن ها طبقه بندی می شوند جلب می کنیم. درون مایه ها و اشكالی كه اجزاء متشكله یک طرح را تشكیل می دهند از تركیب و اتصال و چرخش و تداوم خطوط به وجود می آیند. حال اگر تمامی این خطوط با یكدیگر زاویه داشته باشند طرح های حاصل رد سبک هندسی طبقه بندی می شوند و اگر این خطوط فاقد زاویه باشند سبک را منحنی و یا گردان می نامند و هرگاه برخی از خطوط طرح با یك دیگر زاویه داشته و مقدار از مسیر خود را به صورت منحنی و بدون زاویه طی نمایند به آن سبك شاخه شكسته می گویند. نمونه هایی از طرح های سبك هندسی را اغلب در فرش ایلیاتی تركمنی، بلوچی، لری، افشاری و برخی از فرش های مراكز بافندگی شهری مانند قم، جوشقان، اردبیل و منطقه های غربی ایران مشاهده می كنیم. گروه های فرعی این سبك عبارتند از هندسی جوشقانی، هندسی كف ساده، هنندسی ستاره (موزائیك)، هندسی بندی قابی، هندسی لچك و ترنج، هندسی خاتم شیرازی. در این جا بی مناسبت است به این نكته اشاره شود كه اصطلاح طرح های اقتباسی را كه برخی از كارشناسان در مورد تعدادی از فرش های بافته شده در سبك هندسی را به كار می برند از نظر نگارنده واژه صحیحی نمی باشد چه اگر مقصود طرح های ناحیه قفقاز باشد ما بی آنكه منكر تأثر طرح های این ناحیه در طرح فرش های نواحی شمالی ایران مانند اردبیل، مشكین شهر، مغان، زنجان و بسیاری از ایلات ایران شویم باید خاطر نشان سازیم كه ناحیه قفقاز خود در اصل تا گذشته ای نه چندان دور جزئی از خاك ایران بوده و پس از جنگ های ایران و روسیه در زمان قاجاریه بر اساس معاهده های تركمانچای و گلستان ضمیمه خاك روسیه تزاری شده است. بنابراین در اصالت و وابستگی این طرح به مجموعه طرح های اصیل ایرانی هیچ گونه شك و تردیدی وجود ندارد. فرش های در سبك شاخه شكسته در مراكز فرش بافی هریس، ساروق، بیجار، بختیاری و طرح های در سبك منحنی بیشتر در كارگاه های شهری و در مراكز بافندگی قم، كاشان، اصفهان، تهران، نائین، كرمان و خراسان بافته می شوند. طرح های قالی را بر حسب آن كه زادگاه آن در میان عشایر و ایلات بوده و یا این كه توسط طراحان نقش قالی مراكز بافندگی شهری تهیه شده باشد به دو گروه بزرگ طرح های ایلیاتی و طرح های شهری تقسیم بندی می كنند. توتم های قبیله ای، طبیعت و حیواننات و اشیاء مورد علاقه و استفاده افراد ایل و روستانشینان در این طرح ها تجسم چشم گیری دارند.رنگ های زنده و زیبایی ساده و دل انگیز این طرح ها آن چنان است كه گاه طالبان خوش سلیقه فرش، دست بافتهایی با این گونه طرح ها را بر فرش های كاملاً دقیق و ظریف كارگاه های شهری ترجیح می دهند. به طور كلی تمامی این طرح های در سبك های هندسی و شاخه شكسته بافته می شوند. طرح های ایلیاتی این طرح های از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح های قالی بافی ایران هستند و بیشتر بدون نقشه بوده و ذهن بافت می باشند. توتم های قبیله ای، طبیعت و حیواننات و اشیاء مورد علاقه و استفاده افراد ایل و روستانشینان در این طرح ها تجسم چشم گیری دارند. رنگ های زنده و زیبایی ساده و دل انگیز این طرح ها آن چنان است كه گاه طالبان خوش سلیقه فرش، دست بافتهایی با این گونه طرح ها را بر فرش های كاملاً دقیق و ظریف كارگاه های شهری ترجیح می دهند. به طور كلی تمامی این طرح های در سبك های هندسی و شاخه شكسته بافته می شوند. این طرح ها را گاهی به نام محل هایی كه این فرش ها در آن جا بافته شده اند می نامند مانند مزلقان، فردوس، ویس و گاهی نام تیره های ایلی مانند هیبت لو، یلمه و گاه نام افراد صاحب نفوذ محلی مانند سالارخانی، یعقوب خانی و علی میرزایی را می گیرند. طرح های قشقائی، تركمنی، بلوچی، افشاری، لری، شاهسون و سایر ایلات را به لحاظ دارا بودن ریشه های ایلی و چگونگی بافت می توان در این گروه طبقه بندی كرد. طرح های شهری نقشه فرش های روستایی و مراكز شهری اكثر پیچیده تر و بیشتر با خطوط منحنی هستند و برای انتقال اجزاء آن بر روی قالی به اجبار باید از الگو و یا نقشه استفاده كرد. طراحان نقش قالی نقشه های مورد نظر را بر روی كاغذهای شطرنجی میلی متری ترسیم می كنند. هر خانه شطرنج معرف یك گره در روی قالی می باشد. ممكن است نقشه های سیاه و سفید حاوی شماره های رنگ و یا در اصل رنگی باشند. طراحی در قالی بافی كاری است مستقل و به عهده هنرمندانی است كه تنها در این زمینه فعالیت دارند. این نقاش ها برابر با سفارش كارگاه های قالی بافی و یا نظر شخصی طرح های قالی را تهیه می نمایند. به جز نقشه هایی كه در كارگاه های طراحی خصوصی تهیه می شوند هنرمندان نقش قالی مراكز دولتی ذیربط نیز به كار ترسیم نقشه های زیبا و ابتكاری اشتغال دارند. آن ها در این تلاش هستند كه به راهی بیرون از بدعت ها و سنت های گذشته در زمینه طراحی دست یابند و تا حدودی نیز در این مهم موفق بوده اند به ویژه هنرمندان تهرانی كه در سال های اخیر طرح های جالب و دلپسندی را به وجود آورده اند. اصطلاح لچك و ترنج در اكثر فرش های ایران نقش لچك و ترنج دیده می شود. به طور معمول نقش ترنج در وسط فرش قرار دارد و شكل آن ممكن است دایره، بیضی، لوزی و یا چند پره باشد. اندازه ترنج در فرش های نقاط مختلف تغییر می كند به عنوان مثال در قالیچه ها و قالی های بافت اصفهان، كاشان، نائین و آباده ابعاد آن كوچك و در فرش های تبریز، هریس و مشهد تا حددی بزرگ تر است. در برخی از طرح های ترنج دار به جای ترنج واحد میانی دو تا سه ترنج كوچك در امتداد یك خط عمودی بیشتر در شكل های ه ندس و گاهی چندین ترنج در متن فرش با فاصله های منظم دیده می شود (نمونه فرش چند ترنجی چلسی). در بالا و پایین ترنج میانی بیشتر دو سر ترنج بافته می شوند كه در اصطلاح طراحان، شمشه و یا كلاله نامیده می شوند. گاهی ممكن است این كلاله ها به تعداد زیاد تمامی محیط ترنج را در بر گیرند. از آنجایی كه برخی از این شمشه ها شكل خربزه را تداعی می كنند در اصطلاح آن را ترنج خربزه ای می نامند (نمونه ترنج فرش تاریخی اردبیل)، در حد فاصل ترنج در سر ترنج گاهی شكلی به نام كتبیه ترسیم می شود كه در آن ممكن است نام اشخاصی نوشته شود. به یك چهارم نقش ترنج میانی و یا شكلی مشابه و یا اكثراً متفاوت با آن در چهار گوشه متن فرش در اصطلاح قالی باف ها لچك می گویند و اگر این لچك ها توأم با ترنج باشند طرح را لچك و ترنج می نامند. تذهیب و نقش قالی در حقیقت دو هنر وابسته و متكی به یكدیگر هستند كه پیدایش آن ها به گذشته های دور بر می گردد و اوج اعتبار آن ها در عهد صفویه و كمی جلوتر یعنی در زمان سلطنت تیموریان بوده است. هرگاه چند ترنج در داخل یكدیگر قرار گرفته باشند ترنج را تو د رتو و یا به عبارتی كاسه نیم كاسه می نامند. در صورتی كه لچك ها با گردش اسلیمی ها و یا خط های هم بند دیگری در داخل متن فرش پیشرفت نموده و در كنار حاشیه به یكدیگر متصل شوند در اصطلاح به آن طرح سلسه و یا طرح طره ای می گویند. (مانند برخی از فرش های مشهد و اصفهان). تذهیب و خط در نقش قالی تذهیب و نقش قالی در حقیقت دو هنر وابسته و متكی به یكدیگر هستند كه پیدایش آن ها به گذشته های دور بر می گردد و اوج اعتبار آن ها در عهد صفویه و كمی جلوتر یعنی در زمان سلطنت تیموریان بوده است. هنرمند تذهیب كار با گردش اسلیمی ها و خطوط هم بند و آرایش آن ها با گل ها و آذینه ها و نگاره ها بیشتر آثار مینیاتوریست ها و خطاط ها را حاشیه سازی می كند و كار آن ها را با جلوه و شكوه بیشتری در معرض دید قرار می دهد در حالی كه هنرمند نقش قالی با استفاده از همین آذینه ها و نگاره ها حاشیه و متن فرش را طراحی می كند و در كار خود نیز از كاغذهای مدرج میلی متری استفاده می كند در حالی كه هنرمند تذهیب كار در كارگاه خود از این نوع كاغذها بی نیاز است. گاهی از خطاطی به هنگام طراحی حاشیه برخی از فرش های كرمان، تهران، تبریز و شماری دیگر از مراكز قالی بافی استفاده می شود و در داخل كتیبه های حاشیه فرش اكثر با استفاده از انواع خطوط اشعار و یا نوشته هایی را به مناسبت های مختلف می آورند و یا گاه به گاه در داخل كتیبه هایی كه در متن و یا در بالا و پایین فرشینه ها جاسازی می كنند نام سفارش دهنده – اهداء كننده، تاریخ بافت – نام بافنده را می آورند كه سندی بر اعتبار فرش می شود كه در آینده كار كارشناسان و یا خریداران را در تشخیص آن تخته فرش سهل و ساده می سازند.
