هنر شعر بافی در یزد

​

صنعت نساجی یكی از هنر صنعتهای اصیل ایرانی است اما شاید نامدارترین شهر در زمینه صنعت نساجی در ایران شهر یزد باشد . چرا كه از گذشته های دور ترمه ها و پارچه های فاخر و دستمالهای زیبای این شهر از جاده ابریشم به تمام جهان فرستاده می شده. جایگاه این بافته های زیبا در یاد و خاطره نوستالژیك ما و شاید تمام ایران غیر قابل انكار است .



اما نساجی سنتی یزد را به صورت عامیانه در یزد شعربافی می گوید اما شعربافی چیست ؟



به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی ـ احرامی بافی ـ‌ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را كه به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد شعربافی اطلاق می شود .


اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانه های گلی و بادگیرهای زیبایش می شناسیم قطعاً در گذشته این شهر را به خاطر پارچه های زیبا و فاخرش می شناختند . شهری كه از شرق تا غرب همه آوازه این را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای كاسپین از ترمه هایی بسیار زیبایی كه برای مردم كشمیربافته می شده تا كارخانه هایی نساجی كه در شمال ایران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران یزدیند .

اما چه تعداد كارگاه صنعتگر پارچه باف یا شعرباف در یزد وجود داشته اند كه دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراكنده كرده اند ؟

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گیرد همکنون در یزد منسوخ شده واکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می باشند.

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گیرد همکنون در یزد منسوخ شده واکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می باشند

بر طبق كتیبه و سنگ نوشته قدیمی موجود در دهلیز درب اهلی مسجدجامع در گذشته شغل اكثر مردم یزد یا شعربافی بوده است و یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی و رنگرزی و تهیه ابریشم و غیره . در مورد انواع پارچه های تولیدی توسط این شعربافان اطلاعات ما بسیار كم است و احتمالاً در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی وجود داشته است كه هم اكنون فراموش شده و غبار روزگار نام و یاد آنها را از اذهان زدوده است .

اما از انواع تولیدات شعربافی كه هم اكنون موجود است می توان موارد زیر را نام برد .

1- زری بافی :

زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گیر داشته و هم اكنون نمونه هایی از آن زینت بخش موزه ها و سایر مراكز هنری ایران و دیگر كشورهای جهان است . دارای سابقه ای طولانی از لحاظ بافت و تولید می باشد . هر چند كه در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست ، ولی به طور اجمال از تاریخ و كتب قدیمه چنین استنباط می شود كه نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته وبرای تزئین كاخهای سلاطین و كلیساهای جهان به كار می رفته است . ضمن آنكه « هرودوت » و « اوستا » چیزی شبیه به زری را وصف كرده اند .

مركز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می شده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی باشد.

​

2- پرده بافی :

طبق انجام تحقیقات در استان یزد و بررسی كارگاههای سنتی در استان در حال حاضر متأسفانه كارگاه پرده بافی فعالی در سطح استان وجود ندارد و لیكن تا چند سال پیش بافت پارچه پرده ای انجام می گرفته است .

بافت پارچه پرده ای منحصراً در شهرستان یزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند . دستگاه بافندگی فرآورده مذكور چهاوردی بوده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده وهیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمی باشد.

3- رولحاف بافی :

رویه ی لحاف كلاً به وسیله دستگاه چهار وردی بافته می شود ولی طی سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت وردی كه قادر به تهیه پارچه هایی با عرض 5/3 متر نیز می باشد در بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید می كنند كه در نوع خود منحصر به فرد است . از جمله افرادی که همکنون به این رشته مشغولند تنها باید از استاد محمد علی زنجیریان جمال آبادی نام برد.

4- شمدبافی :

شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبه ای است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود .

این رشته در لیست رشته های صنایع دستی ثبت نشده است وهم اکنون تنها به صورت بافت ماشینی در یزد به آن پرداخته می شود .

5- چادر شب بافی :

چادر شب بافی یا كاربافی نوعی صنعت خانگی است كه بیشتر در شهرستان یزد ، اردكان و بخش زارچ تهیه میگردد مردان و زنان در كنار كشاورزی به بافت چادر شب مشغول و بیشتر در ابعاد 200*200 سانتیمتر با طرح چهارخانه یا پیچازی تهیه می شود و با رنگهای مركب از نیلی ، قرمز ، زرد ، سبز و مشكی آمیخته شده اكثراً به مصرف رختخواب پیچی می رسد . هم اکنون این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی می باشد.

6- بافت دستمال :

كه سه نوع دستمال می باشد :

الف ) دستمال عشایری

ب) دستمال ابریشمی

ج) دستمال مرسریزه

تنها صنعتگر شناخته شده سنتی این رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کریم فخری می باشد این رشته جزء لیست رشته های ثبت شده صنایع دستی نمی باشد.



مركز عمده زری بافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر می شده است

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی باشد





7- قناویز :

نوعی پارچه كه در سالهای گذشته در یزد بافته می شده است قناویز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمی شود .

8- احرامی بافی :

بافت پارچه ای به نام « احرامی » با تار و پور پنبه ای معمولاً در اندازه های 70*100 سانتیمتر و دیگری 90*120 سانتیمتر تهیه می شود با عرض 70 سانتیمتر دارای 22 چله و با عرض 90 سانتیمتر دارای 28 چله است یك نفر بافنده می تواند روزانه 4 عدد احرامی به ابعاد 70*100 سانتیمتر ببافد . این نوع پارچه ها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار میگیرد . هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول می باشد

9- ترمه بافی :

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق می شود كه از دو سری نخ تار و پود كه با دست بافته شده باشد، به نحوی كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودی آن زیاد باشد جنس آن از كرك و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است . نخستین مرحله بافت ترمه تهیه كردن مواد اولیه آن است . معمولاً ترمه از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا میتوان آنرا با هر رنگی كه دلخواه است رنگ آمیزی نمود پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد كه گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم و محكم خوبی بوده و تا حدو زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها ـ شكم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد . نحوه آماده كردن ـ ریسیدن و رنگرزی كردن و بافت پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی كرد . دوره شاه عباس صفوی را میتوان دوران اوج و شكوفایی صنعت ترمه بافی عنوان كرد.

به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی ـ احرامی بافی ـ‌ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را كه به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد شعربافی اطلاق می شود

انواع ترمه :

1- ترمه چهرقدی 2- ترمه شال راه راه 3- ترمه اتابكی 4- ترمه شال بندی 5- ترمه شال محرمات 6- ترمه كشمیری 7- ترمه زمردی 8- ترمه امیری 9- ترمه یزدی .

نكته آنكه ترمه كشمیری نوع ترمه با نقش بته جقه است كه در یزد تولید شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در كشمیر هند به ترمه كشمیری معروف است ، در كتاب ترمه های ایران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندین نمونه از ترمه كشمیری تولید خاندان رضایی یزدی كه در یزد تولید شده چاپ شده است .

از جمله افرادی که در یزد بدین رشته مبادرت می ورزند باید از خانواده های ،رضایی،وحسینی،هاشمی ، سالاری نام برد وبقیه کارگاههای موجود به صورت نیمه صنعتی فعالیت می کنند.

10- دندانی بافی :

دندانی یا گل خورد با جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل كمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت می باشد و برای تولید آن ابتدا گروههایی كوچك در پارچه زده می شود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت كلی ساده است ، معمولاً در اطراف آن یك رشته گل های هفت رنگ نیز تولید میگردد كه دارای 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته می شود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایره هایی با خطوط حاشیه دار ، تركیب ساده ولی دلنشین را تكمیل می كند.

این رشته در یزد منسوخ شده است.

11- دارایی بافی :

پارچه های دارایی كه در سالهای گذشته در یزد تولید می گردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده می شده ولی در حال حاضر از نخ ویسكوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسكوز برای پود استفاده میگردید .

با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون :‌ رولحافی ، بقچه سوزنی و رومیزی تولید میگردد . با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشه های بیشماری و با پیاده نمودن از ساده ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این « هنر ـ صنعت » از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست . پارچه های دارایی را هیچگاه مانند هم نمی توان یافت و هر كدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و كلافه ای ( باتیك ) متمایز می سازد .از جمله افرادی که هم اکنون در یزد به این رشته مشغول می باشند باید از غضنفر ملک ثابت ، رمضان رضایی، شریف ترک،قدیر زاده ،مهر نیا نام برد .

در آخر جا دارد كه با ذكر این مطلب گزارش را به پایان ببریم كه شعربافی یكی از هنر ـ صنعتهای كهن میهمانان است و جا دارد تحقیقی كامل و جامع در مورد آن صورت گیرد .