قدیمی ترین مسجد ایران

مجله سرنخ - خاطره علی نسب: گزارشی خواندنی از قدیمی ترین مسجد ایران که در دل کویر قرار دارد و از صدر اسلام تا امروز دست نخورده باقی مانده است.

در شهرستان یزد و در بخش مرکزی روستای قهرج، مسجدی واقع شده که نگاه هر توریستی را به خودش جلب می کند. اینجا بنایی کاهگلی است که خاطرات تاریخی بسیاری را در دل خود دارد.

قدمت «مسجد جامع قهرج» که به «مسجد کهن» معروف است، به قرن اول هجری قمری می رسد و معماری آن نشان می دهد که این مسجد در دوره ساسانیان ساخته شده. این بنا سال هاست که با عنوان قدیمی ترین مسجد ایران معروف است. در این گزارش هیجان انگیز با «مازیار عامری» یکی از راهنمایان باتجربه همراه شدیم تا با هم سفری داشته باشیم به قرن اول هجری قمری.



نگینی در کویر

در روستای قهرج از توابع مهریز استان یزد، در دل کویر و در کنار راه اصلی یزد - بافق، مناره های کاهگلی در زیر نور خورشید، در همان نگاه اول نظر هر توریستی را به خودش جلب می کند. رد مناره ها را که می گیریم به یک مسجد می رسیم؛ بنای مربعی شکل که در میان بومی های این منطقه به «حسینیه» نیز معروف است.

مازیار عامری راهنمای ما در این سفر می گوید: «سال ها پیش، برخی از افراد بومی منطقه خواستار تخریب این مکان و ساخت یک مسجد جدید در این مکان شده بودند اما با صحبت هایی که با آنها شد متوجه شدند این بنا یکی از ارزنده ترین بناهای کشورمان است و امروزه خیلی خوب از این بنا مراقبت می کنند.»

در ورودی مسجد در سمت جنوب غربی عمارت قرار دارد و دو در ورودی دیگر که یکی باز و دیگری مسدود است، در سمت شرقی مسجد قرار گرفته اند.

شبستان مسجد و هر دو سمت شرقی - غربی آن در امتداد رواق قرار دارد و به وسیله طاق های گهواره ای پوشیده شده اند. قدیمی ترین مسجد ایران، در آذر ماه 1349 به شماره 906 به عنوان اثر ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازمانده ای از صدر اسلام

فضای کلی مسجد از یک شبستان و رواقی به دور یک حیاط مرکزی، تشکیل شده. این شبستان دو دهانه دارد که در آن فرش پهن می کنند، هر دهانه شبستان، یک قوس نیزه دار دارد، عرض دهانه های میانی شبستان، شباهت زیادی به عرض دهانه های میانی مسجد تاری دامغان دارد و کمی پهن تر از دو دهانه مجاورش است. این بزرگی دهانه میانی، در سمت قبله، نشان دهنده محراب است.



ارتفاع شبستان به عنوان مهمترین بخش مسجد، از سایر بخش های آن بیشتر است، حیاط این مسجد کاملا مربع نیست و بخش شمالی اندکی از بخش جنوبی پهن تر است. به سمت شمال شرقی بنا که می روم مناره استوانه ای شکل به همراه تعدادی اتاق در کنار آن می بینم. این ستاره ها از آجرهای خشتی ساخته شده و دارای پلکانی مارپیچ است که ورودی آن به داخل رواق ها باز می شود.

جلوتر که می روم ستون های مستطیلی شکلی را در شبستان مسجد می بینم که هر گوشه آنها، ستونک های تزئینی دارد، مازیار عامری توضیح می دهد که جزییات ستون ها باعث شده پژوهشگران این مسجد را شبیه مساجدی چون مسجد «احمد ابن طولون» و «مسجد حکیم» که هر دو در قاهره ساخته شده اند بدانید، البته جالب است بدانید نمونه دیگری از این ستون ها در مسجد جامع میبد و مسجد کوشک در فردوس خراسان نیز پیدا شده است.

قدمت مساجد معمولا با توجه به ساختار و معماری محراب شان تعیین می شود. سراغ محراب قدیمی ترین مسجد ایران می روم، یک محراب گچی در انتهای دهانه میانی شبستان بر روی دیوار قبله قرار دارد که عرضش 2 متر و 32 سانتیمتر و ارتفاعش 3 متر و 24 سانتیمتر است.

کمی جلوتر یک محراب کوچک، در سمت غربی محراب اصلی دیده می شود، این محراب گچی است و در فاصله خیلی کمی از محراب اصلی قرار دارد.

یکی دیگر از مواردی که در این عمارت وجود دارد و باعث می شود نفس هر محققی با دیدنش در سینه حبس شود، پنجره ای مستطیل شکل است که در درون یک قاب تزئینی چند پره در مقابل محراب و در زیر طاق دیده می شود. جالب اینجاست که شبیه همین قاب را محققان در بقایای مسجد بزرگ المتوکل در سامرا ثبت کرده اند.



رازهای نهفته این مسجد

این مسجد رازهای زیادی در دل دارد که مدت ها پیش یکی از این رازها با بررسی محققان فاش شد. مازیار عامری از خشت هایی می گوید که ابعادش سرنخ های زیادی به دست محققان دادند «مدت ها این راز سربسته باقی مانده بود اما سال ها پیش، محققان به این باور رسیدند که مناره ها و قسمتی از شبستان، مدتی بعد از ساخت مسجد اصلی به این بنا اضافه شده است، ابعاد خشت های این شبستان قرارگیری آن خارج از محدوده مسجد اولیه و شیوه متفاوت پوشش آن از شبستان اصلی مسجد، نشانگر الحاقی بودن آن است.

تاریخ احداث این شبستان روشن نیست ولی با توجه به همسانی اندازه آجرهای خشتی این شبستان و مناره مسجد، احتمالا هر دو، در یک زمان به مسجد اصلی اضافه شده اند.»

عامری برای اینکه بیشتر با نوع خشت و نحوه قرار گرفتن یا ملحق شدن مناره ها در این مسجد آشنا شوم چندین عکس از نمای نزدیک در اختیارم می گذارد و تاکید می کند که به دقت به معماری این مناره ها نگاه کنم و بعد توضیح می دهد: «این اثر با در نظر گرفتن الگوهای رایج عربی در ساخت مسجد، بنا شده است؛ با این حال در طراحی این نوع بناها طاق های گهواره ای، ابعاد بزرگ آجرهای خشتی و گوشه سازی های بیضی شکل، نشانگر تداوم روش های معماری ساسانی در قرون اولیه اسلامی است.»

او سه عکس از گچبری های متعدد نشانم می دهد و می گوید که سه طرح گچبری در این مسجد اجرا شده است که شبیه این گچبری ها را در طاق کسری و سردر مسجد جورجیر در اصفهان و مسجد جامع قدیم مهرآباد ابرکوه و همچنین در نمای ورودی مجموعه اخیدر در عراق می توان مشاهده کرد.



مازیار عامری راهنمای جوان ما در این سفر ادامه می دهد: «زنده یاد محمد کریم پیرنیا، معمار و محقق و مورخ معماری در یکی از سفرهایش در راه بافق به یزد، مسیرش به روستای «فهرج» در 25 کیلومتری یزد می افتد و در آن میان، مناره ای گلی را می بیند و کنجکاو می شود و به سمت مناره می رود، زمانی که راهش را به سمت مناره کج می کند در کمال ناباوری یک مسجد قدیمی در این منطقه می بیند که در سکوت کویر آرام گرفته است.

او شروع می کند به تحقیق درباره این مسجد و خیلی زود متوجه می شود این بنا دست نخورده باقی مانده است و قدمت زیادی دارد، مرحوم پیرنیا مدت ها درباره این مسجد تحقیق می کند و به این نتیجه می رسد که نشانه هایی از معماری دوره ساسانیان در این مسجد نهفته است که قدمتش به صدر اسلام برمی گردد، ایشان اعتقاد داشتند که علائمی که در این مسجد وجود دارد نسبت به مسجد تاریخانه دامغان که گفته شده است قدمتش به زمان ساسانیان برمی گردد، به معماری دوره ساسانی نزدیکتر است.

البته جالب است بدانید که وقوع یک حادثه در صدر اسلام در منطقه فهرج این باور پیرنا را تقویت می کند و آن مورد این است که در زمان خلیفه دوم و پس از شکست یزدگرد ساسانی از لشکریان مسلمان، خلیفه دوم عده ای را به فرماندهی «هویط ابن هانی» مامور می کند تا برای دستگیری یزدگرد به سمت طبس بروند و عده ای از این لشکر در ایران و در همین منطقه جان خود را از دست می دهند و مقبره آنان در نزدیکی این مسجد امروزه زیارتگاه شده است.

مقبره این شهدا یادگاری است از اولین شهدای اسلام در سال 32 هجری قمری در یزد. از جمله کسانی که مقبره شان در این مجموعه است «هویط ابن هانی» خواهرزاده حضرت علی (ع) و «عمر بن عاصم» است. در قرن هشتم هجری قمری، امیر مبارزالدین محمد که سر سلسله حکومت آل مظفر بود بقعه و ضریحی در این مکان ساخت که این روزها علاوه بر این بقعه، آب انباری نیز در نزدیکی آن دیده می شود.»




مازیار عامری تاکید می کند پیرنیا جزو اولین محققان و پژوهشگرانی بوده است که شروع به تحقیق درباره این بنا کرده است و خبر وجود مسجدی با چنین قدمتی را به گوش جهانیان رسانده است و پس از پیرنیا خیلی از محققان مواردی را که او عنوان کرده بود و دلایلش را بررسی کردند و با او هم نظر شدند و اعلام کردند که با توجه به نوع معماری و همچنین اتفاقات تاریخی که در این منطقه رخ داده است، مسجد قهرج قدیمی ترین مسجد ایران است که متعلق به قرن اول هجری است و از مسجد تاریخانه دامغان که مربوط به اواسط قرن دوم است، حدود 100 سال قدیمی تر است.»

عامری ادامه می دهد: «این بنا دست نخورده است، با این حال تردد مردم دلیل اصلی خراب شدن دیوارها شده است. پنکه ها و پرده هایی نیز در این مسجد نصب شده است که این موارد نیز به شدت به تخریب دیوارها کمک می کند. استفاده از وسایل صوتی نیز عامل دیگری است که به تخریب این بنا کمک می کند. همانگونه که دیدید سیم کشی های برقی مسجد نیز باعث شده است که قسمتی از دیوارها بریزد. امیدوارم که سازمان میراث فرهنگی فکری به حال این بنا بکند تا چنین اثر مهمی را از دست ندهیم.»

اهالی بومی اینجا سال ها پیش اعتقاد داشتند که بهتر است یک مسجد نوساز در این منطقه به جای این مسجد ساخته شود اما زمانی که آگاهی شان درباره این بنا بیشتر شد متوجه شدند که نگهداری و مرمت این بنا از تخریب و ساخت یک مسجد نوساز در این منطقه مهمتر است، به همین خاطر سعی می کنند از این بنا نگهداری کنند. عامری می گوید: «بهتر است مسجد اصلی این منطقه را از این بنا به جای دیگری منتقل کرد تا رفت و آمدها کمتر شود.»