سفر با رنگ و بوی پاییز

پاییز رنگارنگ، سفری متفاوت می‌طلبد. تنوع قومی و طبیعی موجود در خراسان شمالی از آشخانه، بجنورد، اسفراین، شیروان تا فاروج زمینه این سفر را مهیا می‌کنند. آثار تاریخی از دوران مهاجرت آریایی‌ها تا قاجار نیز چاشنی سفر خواهند.
خراسان شمالی با توجه به تنوع قومی و گوناگونی طبیعت، با متغیر بودن هوا هم‌خوانی دارد و یک سفر پاییزی را نوید می‌دهد. مروری بر نام محصولات باغی و کشاورزی معروف این استان مانند انگور، گردو، گیلاس، زردآلو، بادام و سیب،خود مۆید این نکته خواهد بود.
از آنجا که اساس این سفر بر تنوع قرار گرفت، از شهرستان مانه و سملقان سفر را آغاز می‌کنیم که اقوام ترک، ترکمن، بلوچ، فارس و خاوری در آن ساکن هستند. بیشتر جمعیت را کُرمانج‌ها تشکیل می‌دهند. از لحاظ مذهبی نیز ترکیب اکثریت شیعه و اقلیت سنی حنفی را می‌توان دید. منطقه از قدمت بالایی برخوردار است و تپه‌های باستانی همچون بیار، قلعه‌خان یا تیش تپه که هر یک در روستایی واقع شده‌اند نشان از این قدمت دارد.



«معبد اسپاخو» یکی از آثار برجسته دوره ساسانی در خراسان شمالی است که در محل به کلیسا مشهور است. این بنا با لاشه سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این بنا در روستایی به همین نام واقع شده که با آشخانه حدود 60 کیلومتر فاصله دارد.
«آرامگاه امام‌زاده قاسم» یکی از یادمان‌های مذهبی‌تاریخی دوره قاجار در شهرستان مانه و سملقان است. ایوان ورودی در ضلع شرقی قرار دارد و سقف آن با قوس گهواره‌ای بزرگی پوشش داده شده که در طرفین آن دو گلدسته با ارتفاع 8 متر ساخته شده است.
«آرامگاه امام‌زاده دلاور» یا محمد دیباج از بقاع متبرکه شهرستان مانه و سملقان است که به دلیل نوسازی‌های مکرر تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. روایت شده که امام‌زاده دلاور یکی از نوادگان امام رضا (ع) بوده است.
روستای «درکش» در فاصله 30 کیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه واقع شده و از جاده اصلی 2 کیلومتر فاصله دارد. درکش آب و هوای معتدل، طبیعتی جنگلی و کوهستانی و نیز چشمه‌سارهای بسیار دارد. تنها جنگل بلوط شرق کشور در اطراف این روستا قرار دارد. به‌علاوه در کوهسارها و دره‌های مجاور باغ‌های میوه، انواع گیاهان دارویی و گونه‌های مختلف جانوری وجود دارد. این روستا جزو روستاهای هدف گردشگری خراسان شمالی محسوب می‌شود.
«آبشار بیار» با ارتفاعی حدود 15 متر به فاصله یک کیلومتری جنوب شهر آشخانه، در نزدیکی روستای بیار واقع شده و از ارتفاعات جنوب روستا سرچشمه می‌گیرد.



منطقه حفاظت‌شده «قرخود» با مساحتی حدود 4هزار هکتار، در منتهی‌الیه شرقی جنگل‌های خزری و در غرب شهرستان «مانه و سملقان» قرار دارد و دارای اقلیم مدیترانه‌ای تا نیمه مرطوب معتدل است. نکته جالب تفاوت پوشش گیاهی در دامنه‌های جنوبی و شمالی رشته کوه‌های قرخود است. یکی از ویژگی‌های خاص این منطقه داشتن جامعه کهنسال ارس است.
منطقه شکار ممنوع «بهکده رضوی» با مساحت 23هزار هکتار در 130 کیلومتری غرب مانه و سملقان، در واقع مراتع ییلاقی و قشلاقی تحت پوشش سازمان کشت و صنعت بهکده رضوی است که با توجه به دارا بودن جمعیت قابل توجهی از قوچ و میش اوریال و آهو توسط محیط‌بانان منطقه حفاظت‌شده قرخود محافظت می‌شود.
پس از عبور از راه‌های فرعی برای دیدن مناطق طبیعی اطراف آشخانه، نوبت به پناهگاه حیات وحش «میاندشت»، یکی از قدیمی‌ترین مناطق چهارگانه می‌رسد. این پناهگاه حیات وحش با مساحتی بیش از 8 هزار هکتار در حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان جاجرم قرار دارد. تاکنون 120 گونه گیاهی در این منطقه شناخته شده است. از آثار تاریخی می‌توان به بقعه دانیال نبی در روستای پیغمبر در فاصله 80 کیلومتر جاجرم و بقعه معصوم‌زاده زین‌العابدین نام برد.
یکی دیگر از بقاع متبرکه، بقعه علی بن مهزیار از فقه‌ها، محدثان و دانشمندان معروف شیعه و از نزدیکان امامان (ع) است که در قرن سوم هجری می‌زیسته و در برخی از مناطق ایران به عنوان نماینده امامان (ع) انجام وظیفه می‌کرده است. لازم به ذکر است بقعه‌ علی بن مهزیار در شهر اهواز و آرامگاه دانیال نبی (ع) در شهر شوش قرار دارد.



از جاجرم به طرف اسفراین حرکت می‌کنیم که از شهرهای قدیمی محسوب می‌شود. غار تاریخی «عبادتگاه» در روستای گوریان که نقل است محل عبادت ذاکر معروف «شیخ احمد» بوده، یکی از آثار تاریخی است.
آرامگاه شیخ على اسفراینى از عرفای بزرگ اقطاب سلسلهء ذهبیه است که در باغ شخصى وی در محلهء قلعهء نوى خواجه‌ها قرار دارد. در حال حاضر، ستون گِلى روى مقبره فرو ریخته است. این عارف معروف، داماد و شاگرد شیخ رشیدالدین محمد بیدوازى بوده است. لازم به یادآوری است در شهرستان اسفراین بیش از 25 مزار و بقعه وجود دارد که مورد احترام اهالی است. رفتن به این بقاع هم از نظر تاریخی و معماری و هم از نظر مردم‌شناسی اهمیت بسیار دارد.
بنای عظیم امام‌زاده احمدرضا (احمدبن موسی) در حدود 40 کیلومتری غرب اسفراین و 8 کیلومتری جنوب غرب روستای کوران قرار گرفته است. این بنا با هیبتی سترگ، به دور از آبادی‌ها و در میان دشت نسبتاً گرمی قرار دارد. در داخل تالارهای عرضی و همچنین در اطراف بنا، قبور متعددی از اشخاص و اعیان با نفوذ محلی موجود است که به عصر صفوی مربوط‌ می‌شوند.
بنای امام‌زاده عبدالله کوران در 30 کیلومتری مغرب اسفراین و 5 کیلومتری جنوب غرب آبادی کوران قرار گرفته است. نمای بیرون بنا دارای یک ردیف قرنیز جالبی است که به صورت آجرچینی لبه‌های بام را تزیین کرده است . گنبد آجری بنا استحکام اولیه را هنوز هم حفظ کرده است. محفظه‌ای در بالای گنبد ایجاد شده که به صورت یک بادگیر هوای خنک را از طریق روزنه وسط گنبد به داخل بنا هدایت می‌کند. مقابری از اعیان محل درون بقعه وجود دارد که یکی از سنگ قبرهای قدیمی به نام محب علی بن درویش محمد به سال 1031 هجری است.



بنای شاهزاده زید در حاشیه شمالی روستای توی در مغرب اسفراین واقع شده است. شاهزاده زید بنایی است هشت ضلعی که در چهار ضلع اصلی آن چهار ایوان کوچک دارد. در داخل این امام‌زاده قبوری از دوره صفویه وجود دارد که یکی از قدیمی‌ترین سنگ قبرها به تاریخ 1072 هجری و مربوط به میر محمد صادق ولد میر عبدالله است.
امام‌زاده‌ها و معصوم‌زاده‌های دوره صفوی در منطقه اسفراین، در دوره قاجاریه بسیار مورد توجه بوده و کوشش‌های وسیعی برای بازسازی و احیای آنها صورت گرفته و صندوق‌های چوبی هم‌شکل و تقریباً استانداردی برای این امام‌زاده‌ها تهیه کرده‌اند. صندوق چوبی مقبره شاهزاده زید یکی از همین صندوق‌هاست که تاریخ 1329هجری دارد.
امام‌زاده شاهزاده جعفر، بنا به اعتقاد اهالی روستای کوشکی، فرزند امام رضا(ع) است و زیارتگاه مردم اسفراین و روستاهای اطراف است. بنای امام‌زاده در دوره‌های مختلف تعمیر شده است و بنای فعلی حدود 200 سال قدمت دارد.
آرامگاه شیخ آذری در جنوب شهر اسفراین و حدود یک کیلومتری شمال شرقی خرابه‌های شهر بلقیس و در میان اراضی کشاورزی واقع شده است. چند حلقه چاه و چند درخت توت در اطراف بنا دیده می‌شود. قبر حدود 80 سانتی‌متر از زمین بلندتر است و موزائیک شده و فاقد سنگ قبر است.
با وجود آثار متعدد و عرفا و مشاهیری که زندگی هر کدام قابل بررسی است از اسفراین خارج شده و از آنجا که فاصله تا فاروج نسبتاً طولانی است، به بجنورد می‌رویم.
یکی از آثار تاریخی بجنورد، نارین‌قلعه است. شاید مشهورترین نارین‌قلعه در میبد باشد اما شهرهایی چون ورامین، اردبیل، جاجرم، سیروان و بجنورد نیز نارین قلعه‌های خود را دارند. در خارج از مرزهای سیاسی کنونی ایران نیز چند نارین‌قلعه در کشورهای روسیه، عراق، افغانستان، گرجستان وجود داشته یا دارد. نارین‌قلعه یکی از مراکز حکومتی بوده و بالاتر از جاهای دیگر شهر بوده است. در بجنورد نیز بر تپه کهنه کند واقع شده است.
از دیگر دیدنی‌ها، سازه‌ی سنگی آرامگاه باباتوکل واقع در روستای «بابالنگر» است که سنگ‌های به‌کار رفته در آن بدون تراش هستند. لیکن فاصله ملات‌خور سنگ‌ها بندکشی شده داخل فضا دارای اندود گچ است و تزیینات گچ‌کاری هم به صورت استامپی در آن دیده می‌شود. بنا دارای سردابه و ضریحی چوبی در مرکز آن است.
ورودی اولیه بنا دارای دری منبت‌کاری شده با نقوش هندسی و اسلیمی بوده است. قسمتی از این در، در غرفه خراطی موزه مردم‌شناسی سبزوار نگهداری می‌شود. این بنا در روستای بابالنگر در فاصله 85 کیلومتری شمال شرقی شهر سبزوار قرار دارد.
به دلیل آن که دیدنی‌های بجنورد و شیروان پیش از این توضیح داده شد، مسیر خود را به طرف «فاروج» ادامه می‌دهیم که دیدنی‌های بسیاری دارد و وقت تنگ است.



فاروج در ایران به نام شهر آجیل معروف است و کمتر مسافری یافت می‌شود که در این شهر توقف نکند و از این جاذبه یعنی تهیه و فروش آجیل که شبانه‌روزی فعالیت دارند، استفاده نکند. یکی دیگر از ویژگی‌های شهرستان فاروج حدود 4هزار تاکستان اطراف آن است که ناگفته پیداست یکی از مرغوب‌ترین کشمش‌های کشور در این شهرستان تولید می‌شود.
علاوه بر شهر، روستاهای «استاد» و «خسرویه» از روستاهای هدف گردشگری، دارای طبیعت زیبا و آثار تاریخی هستند. روستای استاد در کتاب احسن‌التقاسیم مرکز حکومت پارت‌ها ذکر شده و اهمیت‌اش در حدی بوده که در دوران تیموری هم‌زمان با مسجد گوهرشاد در این روستا مسجدی ساخته شده است. این روستای سرسبز در 22 کیلومتری جنوب فاروج واقع شده است. نژاد اهالی به آریایی نسبت داده شده و زبان آنها فارسی است و وجود آثاری چون حمام، مسجد تاریخی، برج سنگی دیده‌بانی و سنگ آسیاب نشان از قدمت این روستا دارد.
روستای خسرویه نیز که زادگاه آیت‌الله محمدحسن نجفی بوده تاریخی است. در آن سنگ قبرهایی با تاریخ 747 هجری قمری وجود دارد که با خطی زیبا نوشته و بر روی آن نقوش اسلیمی نگاشته شده است. طبیعت زیبای این روستا هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند، روستای خسرویه به‌وسیله رودخانه به دو قسمت تقسیم شده و درختان گیلاس، آلبالو، گردو، هلو، سیب و گلابی بر زیبایی‌های این روستا افزوده است.
از دیگر روستاهای زیبای شهرستان، روستای «تبریان» است که در آن غار یخچالی وجود دارد. «خبوشان» در شمال غربی فاروج نیز با وجود تپه‌های باستانی و آرامگاه‌هایی از دوره تیموری از جمله مناطق تاریخی منطقه است.
علی‌رغم محرومیت زیاد دهستان سنگر، نمی‌توان از طبیعت بکر و زیبای روستاهای این دهستان مثل روستای خرق به‌راحتی گذشت. وجود باغ‌ها و رودخانه آب گرم، روستای «گرماب» را به یکی دیگر از مناطق دیدنی منطقه تبدیل کرده است. دره زیبای «مایوان»، خانه‌های پلکانی روستای کردنشین «چوکانلو» و روستای خیرآباد از روستاهایی هستند که شرایط جذب گردشگر را دارند.