یکی از نهادهای مهم و مۆثر در تکوین شخصیت و تربیت نوجوانان، خانواده است. نهاد خانواده را از جمله عمومی‌ترین نهادهای اجتماعی می‌دانند که در تمام جوامع وجود دارد و مهم‌ترین تکیه‌گاه و محور زندگی اجتماعی است. این نهاد در همه جوامع پذیرفته شده و توسعه یافته است و به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه انتقال عناصر فرهنگی، آداب و سنن، عقاید، دانش‌ها و مهارت‌ها و ... به نسل جدید معرفی شده است. رفتار والدین زمینه‌ساز شکوفایی استعدادها و رشد جسمی، اخلاقی، اجتماعی؛ عاطفی و عقلانی نوجوانان می‌باشد.

نکته مهم در کار تربیت نوجوان تغییر دادن خود به‌جای تغییر دادن نوجوان است. با توجه به تأثیر عمیقی که رفتار والدین بررشد شخصیت و سلامت روان نوجوانان دارد، لازم است پدر و مادر و حتی سایر اعضای خانواده به‌صورت‌های مختلف آموزش ببینند و سطح اطلاعات و آگاهی خود را دربرقراری ارتباط مۆثر با نوجوانان افزایش دهند.

دوره نوجوانی از سنین بین 10 – 12 سالگی تا 18 سالگی را دربر می‌گیرد، البته همانند سایر دوره‌های رشدی، آغاز و پایان این دوره نیز از فردی به‌فرد دیگر متفاوت می‌باشد. نوجوانی پلی است بین کودکی و بزرگ‌سالی. دوران نوجوانی مرحله پر کشمکش و گاه دشواری در زندگی فرد است.

با شروع دوره نوجوانی و رشد احساس استقلال‌طلبی در نوجوانان، یکی از درگیری‌های جدی والدین با فرزندان که «نزاع برسر قدرت» است، آغاز می‌شود. نوجوانان تمایل به ابراز عقاید و خواسته‌های خود و عملی کردن آن‌ها دارند، این درحالی است که بسیاری از این خواسته‌ها همسو و هماهنگ با نظرات والدین نیستند.این کشمکش از خسته کننده‌ترین مراحل تربیتی فرزندان است، اما از سوی دیگر برخورد اصولی و صحیح با آن و مشاهده تأثیر این برخورد در بهبود روابط والد – فرزندی و کمک به تکامل شخصیت فرزند می‌تواند از لذت‌بخش‌ترین تجربه‌های فرزندپروری باشد. باور داشته باشید که نوجوان شما شایستگی این را دارد که فرصت تجربه کردن و آموختن داشته باشد و روی پای خودش بایستد و زندگی‌اش را با موفقیت مدیریت کند. شما نمی‌توانید بسیاری از جنبه‌های رفتار نوجوان خود را کنترل کنید، اما می‌توانید روی رفتارهای خودتان کنترل داشته باشید، همچنین پرسش‌ها و سرزنش‌هایی را که رفتار نوجوانتان را زیر سۆال می‌برد با دستورهای ساده، روشن و مستقیم و آرام جایگزین کنید. یادبگیرید که به‌جای سۆال کردن، خواسته‌هایتان را واضح و مستقیم بیان کنید، به‌عنوان مثال: چرا همیشه شام دیر می‌آیی. تو می‌دانی قانون خانه ما این است که همیشه ساعت 8 شام می‌خوریم بعد از این‌زمان باید غذا را از یخچال برداری و بعد از آن ظرف‌ها را جمع کنی.

بسیاری از نزاع‌های میان والدین و فرزندان در شرایط پیدایش مشکلات و مسایل این است که نوجوان نمی‌تواند برخورد صحیحی با آن داشته باشد و راه حل‌های منطقی و عملی برای رفع آن بیابد، در نتیجه احساس ناتوانی، خشم و عصبانیت در او تقویت و واکنش‌های منفی تشدید می‌شود. تلاش کنید به آرامی با نوجوان خود در مورد چگونگی حل مشکلات صحبت کنید.

گام اول: «تأمل کن، باید درباره این موضوع فکر کنی.» گام دوم: «چه راه‌هایی برای رسیدن به هدف وجود دارد؟»

گام سوم: «آیا انتخاب‌های بهتری هم می‌توانی داشته باشی؟»

گام چهارم: «چرا آن را امتحان نمی‌کنی؟»

گام پنجم: «تصمیم درستی گرفتی! آفرین!»

این مراحل بسیار مهم هستند، چون هیجانات نوجوان را کاهش و مهارت حل مسئله را افزایش می‌دهند و جایگزین نزاع برسر قدرت می‌شوند. اینجاست که عشق و محبت در خانواده ایجاد می‌شود و ارتباط مۆثر جایگزین ارتباط ناصحیح می‌شود.

چگونه نوجوانم را وادار کنم که مسئولیت مشکلات را بپذیرد.

مشکل این است که باید شجاعت این را داشته باشید که به نوجوانتان فرصت تجربه دوباره را بدهید، حتی وقتی اشتباه می‌کند و شکست می‌خورد. بعضی اوقات او خودش تلاش دوباره‌ای نمی‌کند، چون می‌داند شما خودتان کنترل امور را به دست گرفته‌اید و به‌جای او اقدام خواهید کرد، بعد گناه را به‌گردن شما می‌اندازد و سرزنش‌تان می‌کند، به عنوان مثال: شما را وادار می‌کند تکالیفش را به جای او حل کنید و به غرزدن‌های هرروز شما عادت می‌کند، در حالیکه باید خودش کارهای مثبت و وظایفش را انجام دهد. شما باید او را با پیامد‌های رفتارش مواجه کنید نه اینکه کارهای باقیمانده او را خودتان انجام دهید.

گام اول: به نوجوانتان نشان دهید که مشکلش را می‌فهمید.

گام دوم: با نشان دادن عشق و حمایت، مسۆولیت حل مشکل را به خودش واگذار کنید.

گام سوم: به نوجوان بگویید که شما اطمینان دارید او می‌تواند کنترل امور را به دست بگیرد و مشکل را به بهترین شکل حل کند.

گام چهارم: به او بگویید که اگر این مشکل دوباره پیش بیاید چه خواهید کرد. باید نوجوانان را از پیامدهای رفتارشان آگاه کنید تا محدودیت‌ها را درک کنند.

بطور مثال: نوجوان به موقع برای رفتن به مدرسه حاضر نمی‌شود. والدین می‌توانند برای اصلاح این مشکل به شیوه زیر عمل کنند:

بیان مشکل (گام اول): می‌دانم از «غرزدن»‌های من برای اینکه به موقع بیدار شوی و به مدرسه بروی خسته شده‌ای، من هم از اینکه ترا به مدرسه برسانم و در نتیجه به محل کارم دیر برسم خسته شده‌ام.

واگذاری مسئولیت (گام دوم): از این به‌بعد من برای بیدار کردنت چندین‌بار صدایت نمی‌کنم. به جای آن یک ساعت زنگ‌دار به تو می‌دهم.

اعتمادتان را نشان دهید (گام سوم): مطمئنم که می‌توانی این‌کار را انجام دهی، چون برای رفتن به مسافرت می‌توانی به موقع بیدار شوی.

تعیین پیامدهای رفتار از سوی والدین (گام چهارم): در صورت دیر شدن، من ترا به مدرسه نخواهم رساند و برگه توجیه تأخیر برای مدرسه را هم امضاء نخواهم کرد. اگر غیبت کنی باید عقب ماندگی درسی‌ات را روز جمعه جبران کنی.

 

** عقیده نوجوان خود را بپذیرید و حتی اگر مخالف با نظر شما بود، تشویقشان کنید.

** باید عشق و محبت بدون قید و شرط خود را ابراز کنید، حتی وقتی باید رفتارش را اصلاح کند و زندگی کردن با او دشوار باشد.

** استعداد و توانایی‌هایش را پررنگ و پر اهمیت جلوه دهید؛ برای بسیاری از نوجوانان خانواده تنها مکانی است که آن‌ها می‌توانند شناخته شوند. در توجه کردن و تشویق نمودن بسیار بخشنده باشید.

** یک مکان راحت را برای نوجوان خود فراهم کنید تا دوستان خود را به خانه بیاورد یا در تعطیلات دوستانش را بپذیرد. در آن‌ها ایجاد علاقه و دلبستگی کنید. به نوجوان خود اطمینان کنید تا تصمیمات خوبی بگیرید.

**او را در بعضی علایق و سرگرمی‌های خود سهیم کنید، حتی در بعضی از داستان‌های جنگی قدیمی، خیلی جالب است که تعداد زیادی از نوجوانان دوست دارند داستان‌هایی را راجع به سرگذشت والدین خود بشنوند.

**زمان‌هایی را به تنهایی با فرزند خود بگذرانید. همه نوجوانان نیاز دارند؛ گاهی با پدر و مادر خود تنها باشند. ممکن است کمی وقت ببرد که واقعاً با شما همراه شوند، فقط به آن‌ها گوش بدهید، بدون این‌که حرفشان را قطع کنید یا مخالفتی نشان دهید.