حسین محرابی – روان شناس- وقتی بحث اشتغال پیش می آید، توجه ها بیشتر به سوی درآمد و جایگاه اجتماعی آن معطوف می شود تا تاثیر آن روی سلامت. انگار گاهی فراموش می کنیم که بعضی مشاغل روی سلامت تاثیر منفی دارند، در حالی که از مدت ها پیش، محققان ارتباط بعضی بیماری های روحی ، روانی و یا حتی جسمی را با مشاغل خاص، اثبات کرده اند.در این میان، نوبت کاری یا مشاغل شیفتی و سخت، معمولا فشار و استرس بیشتری را به کارکنان این بخش ها وارد می کند و ممکن است باعث به وجود آمدن اختلال خواب، خستگی، تغییرات رفتاری و مشکلات گوارشی در فرد شود. ریتم های شناخته شده در فیزیولوژی بدن انسان، دارای حرکتی سرشتی است و در برابر تغییرات ناگهانی مقاومت نشان می دهد. وضعیت هایی از قبیل آماده سازی بدن برای خواب یا بیداری در زمان های مشخص و یا ترشح هورمون هایی مانند «کورتیزول» برای بیداری و فعالیت و یا ترشح هورمون هایی مانند «ملاتونین» برای ایجاد احساس خواب و تغییر در میزان فعالیت دستگاه گوارشی و … از جمله مواردی است که به وسیله ریتم «سیرکادین» در بدن انسان انجام می گیرد و هر گونه تغییر در این ریتم ها موجب بی قراری، تحریک پذیری، بدخلقی و پرخاشگری و یا اختلالات گوارشی می شود.اختلالات خواب شامل؛ بی خوابی، آشفتگی خواب و تغییر در کیفیت خواب نیز از دیگر عوارضی است که معمولا برای افراد شب کار و در نتیجه تغییر در ریتم «سیرکادین» به وجود می آید.

عوارض روحی و روانی مانند تحریک پذیری، افسردگی ،استرس و اضطراب و …که به آن اشاره کردیم، بر کیفیت زندگی خانوادگی افراد تأثیر منفی زیادی می گذارد و زندگی اجتماعی آن ها را تا حدودی مختل می کند. در ادامه راهکارهایی را برای کاهش تبعات روانی مشاغل سخت برای زندگی اجتماعی بیان می کنیم.

به طور معمول وقتی شما شغلی را پذیرفته اید، گرچه سخت، امکان تغییر آن را ندارید اما نگران نباشید. شما بدون تغییر شغل نیز می توانید راهکارهایی را به کار بگیرید تا فشارهای روحی ، روانی و تبعات خانوادگی ناشی از شغل خود را به حداقل رسانده و آن ها را کنترل کنید. ما این راهکارها را در سه دسته تقسیم کرده ایم:

به طور قطع و یقین، یک محیط کاری امن و سالم باعث می شود که فرد در آن احساس امنیت و برقراری عدالت داشته باشد و با انگیزه بیشتری به کار خود اهتمام بورزد؛ بنابر این شایسته است که موارد زیر در راستای بهبود شرایط کاری مشاغل شیفتی و نوبت کاری مدنظر قرار گیرد تا آثار نامطلوب این نوع مشاغل تا حدودی کنترل شود .

سالم سازی و ایمن سازی محیط کار

فراهم کردن امنیت شغلی و امکان ارتقا برای افراد

ایجاد روابط اجتماعی سالم

برقراری حقوق و مزایای متناسب با کار

فراهم کردن امکانات رفاهی و ورزشی مناسب

انجام حمایت های عاطفی و خانوادگی از اعضا

ارائه خدمات بالینی و آموزش های دوره ای منظم

بررسی وضعیت سلامت روانی افراد در بازه های زمانی متناوب و شیفت های چرخشی

نوع نگرش فرد به شغل مورد تصدی و همچنین میزان علاقه مندی و رضایت مندی او از این شغل، تا حد زیادی فشارهای ناشی از نوبت کاری را کاهش و یا افزایش می دهد؛ به عبارت دیگر اگر چنانچه فردی از روی اجبار و در حالت بی علاقگی به این شغل گمارده شود، علاوه بر تحمل فشارهای طبیعی ناشی از برنامه کاری، استرس و ناراحتی زیادی را نیز به خاطر اینکه مجبور به تحمل و ادامه این وضعیت شده است تجربه خواهد کرد و طبیعی است که چنین فردی خستگی ، عصبانیت و مشکلات روحی روانی بیشتری را به محیط خانواده وارد خواهد کرد. بنابر این لازم است که ابتدا خود فرد تکلیفش را با شغلش روشن کند و با پذیرش وضعیت موجود یک بار برای همیشه خود را متقاعد کند که این شغل را انتخاب کرده و عواقب و تبعات آن را نیز قبول کند؛ بنابر این در این صورت دیگر حس اجبار به وی دست نمی دهد و می تواند به مرور در راستای علاقه مندی بیشتر و دیدن جنبه های مثبت و انسانی آن گام بردارد.

بدون تردید اگر خدمات بالینی مناسب و آموزش های کافی برای افراد شاغل در مشاغلی که شرایط سخت و طاقت فرسا دارند وجود نداشته باشد، شیفت های کاری متغیر و ساعات زیاد و پیوسته حضور نداشتن در خانه، تهدیدی برای روابط خانوادگی خواهد بود؛ چرا که تغییر خلق و خو، احساس خستگی، بی حوصلگی و عصبانیت ناشی از نوبت کاری، می تواند ارتباطات فرد را با خانواده اش محدود سازد و از طرفی چون او هم زمان با خواب و استراحت دیگران مشغول کار می شود، احساس تنهایی و انزوا می کند. همچنین هماهنگ نبودن با برنامه های فرهنگی و تفریحی دیگران نیز احساس عقب ماندگی از اجتماع را به وی منتقل می کند که در مجموع همه این عوامل زمینه را برای ابتلا به افسردگی در فرد به وجود می آورد که تبعات آن، خانواده را نیز تهدید خواهد کرد. لذا لازم است موارد زیر نیز در راستای بهبود روابط خانوادگی این افراد مدنظر قرار گیرد:

در صورتی که خانواده فرد بتوانند تصویر درستی از وضعیت شغلی وی به دست آورند و شرایط کاری او را درک کنند قطعا نسبت به او درک کامل تری پیدا می کنند و سطح انتظارات خود را بر مبنای آن تنظیم خواهند کرد که این مسئله باعث خواهد شد که میزان اختلافات کمتر شود.

هرقدر که فرد علاقه و وابستگی بیشتری به شغلش پیدا کند نکات مثبت و تقویت کننده بیشتری را در آن خواهد دید و این امر باعث می شود که بسیاری از خستگی ها و تألمات ناشی از کار را به راحتی تحمل کند و تنش های ناشی از آن را به خانواده منتقل نکند.

وقتی افراد بیاموزند که مشکلات و مسائل مربوط به کار و زندگی خانوادگی، دو مقوله متفاوت هستند، آنگاه برنامه ریزی جداگانه ای را نیز برای آن صورت خواهند داد؛ بنابراین افراد شاغل در این گونه مشاغل باید توجه بیشتری به این نکته داشته باشند که نمی توانند حق و حقوق سازمان و یا اعضای خانواده خود را نادیده بگیرند و هر کدام باید در جای خودش ادا شود. برای این منظور شایسته است که برنامه ریزی لازم برای هر یک از امور انجام گیرد.

برای اینکه اختلافات به حداقل برسد، در این خانواده ها لازم است اعضا توافقاتی را با یکدیگر داشته باشند که از بروز تداخل و ناهماهنگی جلوگیری شود و همچنین سطح انتظارات از یکدیگر نیز با توجه به شرایط و توانمندی های یکدیگر تنظیم شود.

تقسیم کار در خصوص وظایف مربوط به زندگی خانوادگی بین اعضا

تقسیم صریح وظایف و امور مربوط به زندگی مشترک نیز یکی از کارهایی است که می تواند از بروز اختلاف و درگیری بکاهد. با تقسیم درست وظایف، هر عضو از خانواده تا حدودی نسبت به کارها و برنامه های خود آگاهی و اشراف بیشتری پیدا می کند.

انجام کار اضافه و قبول اضافه کاری بعد از شیفت موظف، می تواند فرسودگی شغلی مضاعفی را برای فرد به دنبال داشته باشد. بنابراین تحت هیچ شرایطی نباید این اقدام فراگیر شود چرا که علاوه بر ایجاد خطرات ناشی از خستگی و خواب آلودگی در محیط کار، آثار نامطلوب و عوارض غیر قابل جبران روحی و روانی برای فرد به دنبال خواهد داشت .